روشن است که استغفار و دعا و تضرُّع سوى خداى متعال ـ در هر زمان و مکان ـ ازمستحبّات مؤکّد است ، و در قرآن کریم و بسیارى از احادیث پیامبر ص و ائمّه علیهم السلام برآن سفارش شده است ؛ و با آنکه دعا محدودیت زمانى یا مکانى ندارد ، برخى اززمانها و مکانهاى مقدّس در استجابت دعا مؤثّرند .اوقات مبارکى چون ماه رمضان[۱] ، و شب قدر[۲] ، و شب جمعه [۳] ، و شب نیمه شعبان[۴] ، و روز عرفه[۵] ، و روز عید فطر[۶] و قربان[۷] ، و لحظه هاى سَحَر[۸] ، و وقتِ افطار [۹] ، و در فاصله میان اذان و اقامه[۱۰] ، و در اَثناء نزول باران[۱۱] ، و دیگر ساعتهاو روزهاى مبارکى که موقعیّت ویژه براى استجابت دعا دارند .و همچنین نسبت به اماکن مقدّس [ دعا موقعیّت خاص مى یابد ] مانند :
بیت اللّه الحرام[۱۲] [ خانه محترم خدا ، کعبه ] ، مسجدها[۱۳] ، وصفا و مروه ، و دو موقف [ عرفات و مشعر [۱۴]] ، و در مقام ابراهیم[۱۵] ، و در [ نزد ] حجر الأسود[۱۶] ، و زیر ناودان و حجراسماعیل [۱۷] ، و در حطیم[۱۸] ، و باب کعبه[۱۹] ، و در رکن یمانى [۲۰] ؛ و افزون بر اینها نزدقبور انبیاء و اولیاء و شهداء و صالحان ، و به ویژه [ کنار آرامگاه ] خاتم پیامبران ص[۲۱] ، چه دعا نزد مرقد شریف آن حضرت و روضه مُکَرَّم نبوى و نزدمحراب و منبر و استوانه هاى مسجد ، از نیکوترین وسایل تَقرُّب به آفریدگان سبحان است ، و انس یافتن با فیض و فضل الهى ؛ زیرا آن بابى است از ابواب رحمت الهى که خدا خواسته براى بندگان چربْ زبان و توبه کار خودش بگشاید ، و همین یکى ازاهداف اساسى زیارت را مى نمایاند ، که از شعائر مقدّس و مهمّى است که در سیره عملى مسلمانان در طول تاریخ تجلّى و بروز یافته است .بسى جاى تأسّف است که ابن تیمیّه ـ و پس از او وهّابى ها ـ این مسئله را برنتافته اند وآن را خلاف شرع توصیف کرده اند ، بلکه امرشان بدانجا رسیده که آن رادر حدّ شرک و بت پرستى به شمار مى آورند . براى بطلان این پندارها و یاوهها ، اقوال علماى مسلمین را در این باره مى آوریم :
[ نظر علماى شیعه ]
نسبت به نظر علماى خاصّه ـ چنان که ما در موسوعه زیارات در خلال آنچه ازکتابهاشان آوردیم ذکر کردیم ـ آنان دعا نزد قبر رسول اکرم صرا مستحب مى دانند ، براساس روایات و احادیثى که در این زمینه رسیده است ؛ در اینجا به ذکر نمونه اى دیگر بسنده مى کنیم .سیّد امین در «کشف الارتیاب : ۲۸۶» در ردّ بر ابن تیمیّه و سخنان او مى نویسد :ابن تیمیّه مى گوید : «ولم یکن أحد مِن سَلَف الأُمّة فی عصر الصحابة ولاالتابعین ولا تابعی التابعین یَتَخیّرون الصلاة والدعاء عند قبور الأنبیاء» ؛احدى از پیشینیان امّت ـ در عصر صحابه و تابعین و تابعین تابعین ـ نماز و دعا نزد قبور انبیا را برنگزیده اند .این سخن ابن تیمیّه چقدر ادّعاى ردّى بى ارزش است ، و تبعات منفى[ بى شمارى ] را بر ابن تیمیّه در پى دارد ؛ و سرشت او را مى نمایاند که پایین آوردن ارزش انبیاء و صُلَح است ؛ گویا خداى متعال او را در همه عصرها آفریده است ، و بر همه کائنات روزگار آگاه ساخته است !ما از او مى پرسیم آیا مالک بن انس ـ که امام دار هجرت است و کسى است که درباره اش گفته اند تا مالک در مدینه هست کسى فتوا ندهد وامام شافعى از پیشینیان این امّت او را حجّت خدا بر خلق مى داند ـ ازتابعین یا از تابعینِ تابعین مى باشد ، آن گاه که به ابو جعفر منصور ـ که ازاو پرسید : اى ابا عبداللّه ، آیا رو به قبله دعا کنم یا رو به رسول اللّه ؟ ـ گفت : چرا رویت را از او بگردانى ؟! در حالى که او وسیله و دستاویز توست و وسیله پدرت آدم تا روز قیامت ، بلکه به او رو کن و از اوشفاعت بخواه .آیا احدى از علماى مدینه ـ که آکنده از تابعین و تابعینِ تابعین بود ـ این سخن را بر مالک انکار کرد ؟ آیا عالمان دیگر شهرها و سرزمینها این را برنتافتند ؟آیا فضیلتِ مکانى که در آن جسد پیامبر صدفن شده ، و او سیّد کائنات و اَشرف فرزندان آدم است ، نیاز به روایت خاص و نصّ مخصوص دارد ؟!آن گاه که فضیلت آن مکان ثابت شود ، فضیلت نماز در آنجا به اثبات مى رسد ؛ آیا با وجود این ، لازم است که فرشتهاى بر ابن تیمیّه نازل شود و او را به فضیلت نماز در این مکان بافضیلت آگاه سازد ؟! لیکن درباره تکفیر مسلمانان و حلال دانستن [ غارت ] اموال و [ ریختن ] خونشان ،صرف گمانها و پندارها و حکایت ادعاهاى منفى بدون دلیل ، کفایت مى کند ؟!در فصل «توسُّل» خواهد آمد که همه علماى اسلامِ داراى [ کتاب ]مناسک ، آورده اند که : رهسپار شدن سوى قبر رسول خدا ص مستحب مى باشد .
[ نظر عالمان اهل سنّت ]
نسبت به رأى و ایده علماى عامّه ، سخنان زیر را مى آوریم : ۱ . حصنى دمشقى در «دفع الشُّبَه عن الرسول والرساله : ۲۰۰ ـ ۲۰۲» مى گوید :حاصل سخن ابن تیمیّه این است که به اتفاق نباید نزد قبر پیامبر ص دعا خواند ، و به اجماع نباید هنگام دعا رو به قبر ایستاد ، و ماجرایى که میان مالک و ابو جعفر منصور حکایت شده ، دروغ است[۲۲] .آن گاه وى بر کلام ابن تیمیّه تعلیق مى زند ، و مى گوید :خدایا ، تو منزّهى از عیوب ! این بُهتانى بزرگ است ، و از فجورى که سراغ ندارم احدى از عالمان و غیر آنها ، به آن لب گشاده باشد و اشاره به آن کرده باشد . اما قضیّه مالک با منصور ، آن در «الکلام على التوسّل» آورده ام ، این ماجرا ـ بى ستیزه و گفت و گو ـ صحیح است .و امّا دعا نزد قبر ، گروهى از جمله امام مالک آن را آورده اند ؛ و نص شده بر اینکه او نزد قبر ، آن گونه که حاجیان براى وداع نزد خانه خدا درنگ مى کنند ، مى ایستاد و دعا مى خواند ؛ و در این کار [ بیان ] مبالغه است در طولانى ساختن درنگ و دعا .ابن مواز در «الموازیه» این را یادآور شده و خبر داده است به اینکه :آمدن نزد قبر پیامبر و درنگ در آنجا و پرداختن به دعا ، از امور معلوم نزد مالک است ، و عمل مردم پیش از او و در زمان وى بر این شیوه جریان داشته است ؛ و اگر امر خلاف این بود آن را انکار مى کرد چه رسد به اینکه فتوا به آن دهد یا آن را تثبیت کنید . مالک در روایت ابن وَهْب مى گوید : آن گاه که [ زائر ] بر پیامبر ص سلام داد و دعا کرد ، رو به طرف قبر ـ نه قبله ـ مى ایستد و دعا مى خواند وسلام مى فرستد و قبر را با دستش لمس نمى کند .بلى ، در «المبسوطة» [ آمده است که ] به نظر من این درست نیست که نزد قبر بایستد و دعا کند ، بلکه سلام دهد و بگذرد .کلام «المبسوطه» را بدان جهت آوردم که از حق عالمى که سخنش اخذ مى شود این است که آنچه بر له و علیه اوست آورده شود ، و این کار ازدین است[۲۳] .ابوعبداللّه محمّد بن عبداللّه سامرى در کتاب «المستوعب» در باب زیارت قبر پیامبر ص مى گوید :… پس از آن [ زائر ، نزدیک ] دیوار قبر مى آید در آن ناحیه مى ایستد وقبر را در برابر صورتش قرار مى دهد به گونه اى که پشت به قبله باشد ومنبر در سمت چپ او قرار گیرد .وى سپس چگونگى سلام و دعا را ـ طولانى ـ مى آورد ، از جمله اینکه مى نویسد :[ زائر مى گوید ] : پروردگارا ، تو در کتابت براى پیامبرت ص گفتى :« وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاؤُوکَ … »[۲۴] ؛ و اگر آنان هنگامى که به خویشتن ظلم کردند نزدت آیند …همانا من آمرزش خواهانه نزد تو آمدم ، از تو مى خواهم که مغفرت رابرایم ارزانى دارى آن گونه که براى کسانى که در حال حیات پیامبر نزد او مى آمدند آمرزش را واجب مى ساختى ؛ پروردگارا ، من به پیامبرت رو سوى تو آوردم …وى آن گاه مى گوید : و هنگامى که خواست خارج شود ، سوى قبر برگردد و وداع کند .از افادات ابو عبداللّه ـ از امامان حنابله ـ این است که :به پیامبر توسُّل مى شود ، و مانند زمان حیات ، پس از وفاتش به او روآورده مى شود ، و آیه عام مى باشد ، زمان حیات و بعد از وفات را در برمى گیرد ؛ این سخن را نیک دریاب .و همچنین ابو منصور کرمانى ـ از حنفیّه ـ آورده است :نزد قبر مکرّم پیامبر ص[ زائر ] دعا مى خواند و دعا را طول مى دهد .امام ابو زکریّا نَووى ـ در مناسکش و غیر آن ـ [ این سخن را ] گفته ، سپس مى گوید :[ زائر باید ] در زیاد دعا کردن بکوشد و این جایگاه شریف را غنیمت بداند .اینها سخنان امامان اهل سنّت است درباره طول دادن دعا نزد قبر گرامى پیامبر ص، هرکه افترا ببندد ناامید [ از رحمت الهى ] است ، و هرکسى را ناامیدى به اندازه بهتانش فرا مى رسد .
۲ . بهوتى در «کشّاف القناع ۲ : ۱۱۳» مى نویسد :احمد در منسکى که براى مروزى نوشته ، مى گوید : [ زائر ] در دعایش به پیامبر صمتوسِّل مى شود ؛ و در «المستوعب» و غیر آن ، به این مطلب جَزم دارد .
۳ . نَووى در «الأذکار : ۲۰۵ ، رقم ۵۷۲» مى گوید : … آن گاه [ زائر ] به جایگاه اولش در برابر وجه رسول خدا ص باز مى گردد ، و در حقّ خودش به آن حضرت متوسّل مى شود ، و سوى خداى متعال او را شفیع قرار مى دهد ، و براى خود و پدر و مادر و یاران و دوستانش و کسانى که به او نیکى کردند و دیگر مسلمانان دعا مى کند ،و در زیاد دعا کردن مى کوشد و این جایگاه شریف را غنیمت مى شمارد ، و خدا را ستایش مى کند و او را تسبیح و تکبیر و تهلیل مى گوید ، و بر رسول خدا درود مى فرستد ، و همه اینها را زیاد بر زبان مى آورد ؛ سپس نزد روضه ـ میان قبر و منبر ـ مى آید ، و در آنجا زیاد دعا مى کند .
۴ . نَووى در «المجموع ۸ : ۲۰۲» مى نگارد : … سپس سوى قبر پیش مى آید و بین استوانه مى ایستد ، و رو به قبله مى کند و خداى متعال را حمد و سپاس مى گوید و مى ستاید ، و به آنچه خواست براى خودش و پدر و مادرش دعا مى کند ، و [ نیز ] براى هرکس دیگر ـ از خویشاوندان و مشایخ و برادرانش و دیگر مسلمانها ـ آن گاه سوى روضه بازمى گردد ، و در زیاد دعا کردن و نماز مى کوشد ، و نزد منبر مى ایستد و دعا مى کند
۵ . قَسْطَلانى در «المواهب اللدنیّه ۳ : ۴۱۲ ـ ۴۱۳» مى نویسد :عرب بیابان نشینى نزد قبر شریف پیامبر ص ایستاد و گفت : بار خدایا ، تو به آزادى بندگان امر کردى ، و این حبیب توست و من بنده توام ! پس مرا به قبر حبیبت از آتش رهایى ده ! [ در این هنگام ] هاتفى به او ندا داد : اى شخص ، آزادى را تنها براى خودت خواستى ؟ چرا براى همه خلق آن را درخواست نکردى ؟ برو ، ما تو را از آتش نجات دادیم … .از حسن بصرى نقل شده که گفت : حاتم أصمّ بر قبر پیامبر ص ایستاد و گفت : پروردگارا ، ما قبر پیامبرت را زیارت کردیم ، پس ما را ناامیدبرمگردان ! پس ندا رسید که : اى فلانى ، ما در زیارت قبر حبیبمان اجازه ات ندادیم مگر اینکه تو را پذیرفتیم ، بازگرد ، تو و زائرانى که با تواَند آمرزیده اند .ابن ابى فدیک مى گوید : از بعض کسانى که درک کردم شنیدم که مى گفت : به ما رسیده که هرکه نزد قبر پیامبر بایستد و این آیه را تلاوت کند :« إِنَّ اللَّهَ وَمَلاَئِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلَّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیماً »[۲۵] خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود مى فرستند ! اى کسانى که ایمان آوردید بر او درود فرستید و تسلیم بى چون و چراى او باشید .و بگوید : «صَلّى اللّه علیک یا مُحَمّد ؛ درود خدا بر تو اى محمّد» و این ذکر را هفتاد بار بگوید ، فرشته اى او را ندا مى زند : اى فلانى ، درود خدابر تو باد ! و حاجتى براى او از قلم نمى افتد .شیخ زین الدین مراغى و غیر او مى گوید : بهتر این است که ندا کند : اى رسول خدا ، گرچه روایت این گونه است : یا محمّد … .سپس به جایگاه اوّل در برابر صورت سیّد ما رسول خدا ص باز مى گردد … خداى متعال را ستایش و تمجید مى کند ، و بر پیامبر ص درود مى فرستد ، و زیاد به دعا و تضرُّع [ ناله و زارى ] مى پردازد ، و درحضور گرامى پیامبر صدوباره توبه مى کند ، و به آبروى آن حضرت از خدا مى خواهد که آن توبه اش را توبه نصوح قرار دهد ؛ و در آنجا برپیامبر درود و سلام فراوان مى فرستد ، چه آن حضرت مى شنود وجواب سلام او را مى دهد .
۶ . ذهبى[۲۶] در «سِیَر أعلام النُبَلاء ۱۰ : ۱۰۷» ـ آنجا که از سیّده نفیسه یاد مى کند ـ مى نگارد :و گفته اند از زنان صالح عابد بود ، و دعا نزد قبر او مستجاب است ، بلکه نزد قبور انبیا و صالحان و در مساجد و عرفه و مزدلفه … [ دعا مستجاب مى باشد ] .
۷ . شوکانى در «تحفة الذاکرین : ۶۱ ـ ۶۳» مى نویسد :فصلى درباره مکانهاى اجابت دعا ، و این مکانها جاهاى مبارکى اند … و اجابت دعا آزموده شده در جاهاى فراوان مشهور :در مساجد سه گانه [ مسجد الحرام ، مسجد پیامبر و مسجد ... ] میان دو لفظ جلاله [ خدا ] در سوره انعام ، در هنگام طواف و نزد ملتزم … و نزد قبور انبیا علیهم السلام ، و قبر هیچ پیامبرى ـ به طور مشخص ـ صحیح نیست جز قبر پیامبر ما ص به اجماع فقط ، و قبر ابراهیم علیه السلام داخل سور است بى تعیین محل آن ، و استجابت دعا نزد قبور صالحان به تجربه رسیده است …و وجه آن زیادى شرف و نزول برکت است ، و در پیش آوریم که برکت مکان به دعا کننده سرایت مى کند ؛ چنان که برکت صالحان ذاکر خداى سبحان بر کسانى که از آنان نباشند و بر آنان درآیند ، سرایت مى کند ؛ این را مى توان از این سخن پیامبر ص دریافت که فرمود : «هُم القومُ لا یَشْقى بهم جَلیسُهم» ؛ اینان گروهى اند که همنشین آنها [ به برکت وجود آنها ]بدبخت [ و دوزخى ] نمى شود .
۸ . زرقانى در «شرح المواهب اللدنیّه ۱۲ : ۲۱۴» مى نویسد :و اما دعا براى آن که بخواهد دعا کند ، نزد جمهور [ مذاهب اهل سنت ]که از آنهاست شافعیه و مالکیه و حنفیّه ، بنا بر اَصَحّ نزد آنان ـ چنان که علاّمه کمال بن همام گفته است ـ رو به قبر شریف پیامبر ص و پشت به قبله ، مستحب است .
۹ . جَزیرى در «الفقه على المذاهب الأربعه ۱ : ۷۱۴ ـ ۷۱۵» ـ پس از ذکر فضیلت زیارت و توضیح نصوصى که هنگام اَداء زیارت خوانده مى شود ـ مى گوید :آن گاه براى خودش و پدر و مادرش دعا مى کند ، و براى کسانى که او رابه دعا سفارش کردهاند و براى همه مسلمانان ؛ سپس نزد سر شریف پیامبر ص مانند بار اوّل ـ مى ایستد و مى گوید :بار خدایا ، تو گفتى و سخن تو حق است : « وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُواأَنْفُسَهُمْ … »[۲۷] ؛ و اگر آنان هنگامى که به خویشتن ستم کردند …ما با شنوایى سخن تو نزدت آمدیم ، امرت را فرمان برداریم ، پیامبرت را شفیع خود ساخته ایم :« رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلاِءِخْوَانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونَا بِالإِیمَانِ وَلاَ تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنَا غِلاًّ لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّکَ رَؤوفٌ رَحِیمٌ »[۲۸] پروردگارا ، ما را و کسانى را که به ایمان بر ما پیشى گرفتند بیامرز ، و در قلبهامان کینه اى نسبت به کسانى که ایمان آوردند قرار مده ، خدایا تو هستى مهربان و دلْ رحم .« رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَفِی الآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ »[۲۹] پروردگارا ، در دنیا و آخرت به ما نیکى ده ، و ما را از عذاب دوزخ [ درپناه خود ] نگهدار .« سُبْحَانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ * وَسَلاَمٌ عَلَى الْمُرْسَلِینَ * وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ » [۳۰] منزّه است پروردگارت ، پروردگار عزّت ، از آنچه وصف مى کنند ، و سلام بر فرستادگان ، و حمد و سپاس خداى را که پروردگار جهانیان است .و از آنچه دعا به خاطر دارد دعا مى کند ، سپس نزد استوانه ابى لُبابه ـ آن که خودش را در آن بست تا خدا توبه اش را پذیرفت ـ مى آید که میان قبر و منبر است ، پس دو رکعت نماز مى گزارد و سوى خدا توبه مى کندو به آنچه خواست دعا مى کند ؛ سپس در روضه مى آید که مانند حوض مربع [ چهار گوشه ] است ، پس در آن به میزانى که برایش فراهم آید نماز مى گزارد ، و دعا مى کند و فراوان تسبیح مى گوید و بر خدا ثنا مى فرستد و آمرزش مى خواهد .سپس نزد منبر مى آید و دستش را بر نافه [ و برجستگى چوب منبر ] که پیامبر ص هنگام خطبه خواندنش دستش را بر آن مى نهاد ، مى گذارَد تابرکت رسول او را فرا رسد ؛ پس بر آن حضرت درود مى فرستد و به آنچه خواست دعا مى کند و از خشم و غضب خدا به رحمت او پناه مى برد .آن گاه نزد استوانه حنّانه مى آید ،همان استوانه اى که هنگامى که پیامبرآن را ترک گفت و بر منبر خطبه خواند ناله کرد …و زمانى که خواست به شهرش باز گردد ، مستحب است که مسجد را بادو رکعت نماز وداع گوید و به آنچه دوست دارد دعا کند ؛ و نزد قبر رسول خدا بیاید و به آنچه خواست دعا کند ؛ و خداست اجابتگر دعا .
[۱] . از پیامبر ص ضمن خطبه شعبانیّه ـ روایت شده که : «ودعاؤکم فیه مستجاب» ؛ و دعاى شما در آن [ ماه رمضان ] به اجابت مى رسد (عیون اخبار الرضا ۱ : ۲۳۰ ، حدیث ۵۳ ؛ الوسائل ۱ : ۳۱۳ ، حدیث ۲۰) و نگاه کنید به ، الدرّ المنثور ۱ : ۱۸۵ . [۲] . عبداللّه بن عبّاس ـ ضمن حدیثى ـ از پیامبر ص روایت مى کند که فرمود : آن گاه که شب قدر فرا رسد … جبرئیل فرشتگان را در این شب پراکنده مى سازد [ و به هر سو مى فرستد ] پس بر هر نشسته و ایستاده و ذکرگو و نمازگزار سلام مى فرستند ، و با آنان مصافحه مى کنند ، و بر دعاشان تا طلوع فجر آمین مى گویند مستدرک الوسائل ۷ : ۴۵۸ ، حدیث ۱۳ ؛ بحار الأنوار ۹۶ : ۳۵۱ ، حدیث ۲۲ . [۳] . از امام باقر علیه السلام روایت شده است که ؛ خداى متعال در هر شب جمعه ـ از اوّل تا آخر آن ـ از بلنداى عرش ندا مى کند که : آیا بنده مؤمنى هست که مرا براى دین یا دنیایش ـ پیش از طلوع فجر ـ بخواند تا دعایش را اجابت کنم ؟ عُدة الداعى : ۴۵ ؛ وسائل الشیعه ۷ : ۷۸ ، حدیث ۴ . [۴] . از ابو اَمامه نقل شده که در پنج شب دعوت رد نمى شود : شب اوّل رجب ، و شب نیمه شعبان ، و شب جمعه ، و شب [ عید ] فطر ، و شب [ عید ] قربان (الجامع الصغیر ۲ : ۲۴۱ ، رقم ۳۹۵۲) . [۵] . از ابو جعفر [ امام باقر علیه السلام ] روایت شده که روز عرفه روز دعا و درخواست [ حوائج ] است …(الاستبصار ۲ : ۱۳۲ ، حدیث ۴) ؛ و از پیامبر صروایت شده که بهترین دعا ، دعا در روز عرفه است (سُنن ترمذى ۵ : ۵۷۲ ، رقم ۳۵۸۵) و در کنز العُمّال ۵ : ۶۶ ، رقم ۱۲۰۷ ، از طلحة بن عبیداللّه نقل شده که : برترین دعا ، دعا در روز عرفه است . [۶] . از ابن عمر روایت شده که : براى مؤمن هنگام فطرش دعایى است مستجاب کنز العمّال ۲ : ۱۱۰ ، رقم ۳۳۸۵ ؛ در فقه الرضا علیه السلام : ۲۰۶ ، آمده است : شب [ عید ] فطر در دعا و بیدار ماندن بکوشید . [۷] . از على علیه السلام روایت شده که فرمود : شنیدم رسول خدا صروز قربانى خطبه مى خواند و مى فرمود : امروز روز گریه و ناله است … پس صداها را سوى خدا بلند کنید ، سوگند به آن که نفس محمّد به دست اوست ، از اینجا احدى جز آمرزیده برنمى گردد دعائم الإسلام ۱ : ۱۸۴ . [۸] . رسول خدا ص فرمود : سحرگاهان بهترین زمان براى آن است که خداى بزرگ را فرا خوانید اصول کافى ۲ : ۴۷۷ ، حدیث ۶ .در جامع الصغیر ۱ : ۲۱۲ ، رقم ۳۵۱۳ ، آمده است : در سه جا دعوت و خواست بنده رد نمى شود … و مردى که آخر شب به پا خیزد ؛ و در کنز العمّال ۲ : ۱۰۵ ، رقم ۳۳۵۷ ، آمده است : درهاى آسمان نیمه شب باز مى شود ، منادى ندا مى کند : آیا داعى اى هست که [ دعا کند و ] برایش به اجابت رسد ؟ آیا سائلى است که [ سؤال کند و ] به او داده شود ؟ آیا گرفتارى وجود دارد که [ رفع گرفتارى اش را بخواهد و ] برایش گشایش پدید آید ؟ مسلمان دعا کنندهاى باقى نمى ماند مگر اینکه خداى متعال دعایش را به اجابت مى رساند به جز زنا دهندهاى که شرمگاهش را [ در راه اشاعه فساد ] به کار مى گیرد یا عشّار [ که از مردمان به ستم عشریّه مى ستاند ] . [۹] . از پیامبر ص روایت شده که دعاى روزه دار هنگام افطارش مستجاب است مکارم الأخلاق : ۲۵ ؛ و نگاه کنید به ، المقنعه : ۳۲۰ ، وسائل الشیعه ۱۰ : ۱۴۸ ، حدیث ۵ ؛ در دعوات راوندى : ۲۶ ، این سخن از ابوالحسن علیه السلام نقل شده است .از ابن عمر نقل شده که : براى روزهدار هنگام افطارش دعایى است مستجاب (الجامع الصغیر ۲ : ۴۴۹ ، رقم ۷۳۲۴) ؛ و در صفحه ۲۱۳ ، رقم ۳۵۲۰ ، آمده است : سه دعوت [ و خواسته ] رد نمى شود : … و [ دعاى ] روزهدار هنگامى که افطار مى کند . [۱۰] . از انس نقل شده که : دعا میان اذان و اقامه رد نمى شود کنز العمّال ۲ : ۱۰۳ ، رقم ۳۳۴۴ ؛ و بنگرید به صفحه ۱۰۸ ، رقم ۳۳۷۲ . [۱۱] . از ابو عبداللّه [ امام صادق علیه السلام ] روایت شده که : دعا را در چهار ساعت بطلبید … و [ هنگام ] نزول قطره هاى باران اصول کافى ۲ : ۴۷۶ ، حدیث ۱ ؛ در کنز العمّال ۲ : ۱۰۱ ، رقم ۳۳۳۳ ، آمده است : درهاى آسمان براى پنج چیز گشوده مى شوند … و براى نزول باران . [۱۲] . از ابن عبّاس روایت شده که : دستها ] براىدرخواست حاجت و نیاز ] بالا مبر مگر در هفت مکان : هنگامى که به نماز مى ایستى ، و زمانى که به مسجدالحرام درمى آیى و به خانه خدا مى نگرى ، و آن گاه که بر صفا بالا مى روى ، و وقتى که به مروه مى ایستى ، و هنگامى که با مردم در شب عرفه درنگ مى کنى ، و در جمع [ روز عرفه و مزدلفه و ایّام مِنى ] و دو مقام ، و آن گاه که جمره را رَمْى مى کنى کنز العمّال ۲ : ۱۰۷ ، حدیث ۳۳۶۹ .از ابو عبداللّه [ امام صادق علیه السلام ] ـ در ضمن حدیثى طولانى ـ رویات شده که : خدا از بُقاع زمین شش جا را برگزید : بیت الحرام ، و حرمِ [ کعبه ] ، و قبرهاى انبیا ، و مقابر اوصیا ، و مقاتل [ محلّ کشته شدن ] (در نسخهاى مقابر آمده است) شهدا ، و مساجدى که در آن اسم خدا یاد مى شود … (کامل الزیارات : ۱۲۵ ، باب ۴۴ ، حدیث ۳) . [۱۳] . رسول خدا ص گفت که خداى متعال فرمود : هان ! بدانید که مساجد در زمین خانه هاى مناند ، براى اهل آسمان نورافشانى مى کنند آن گونه که ستارگان براى زمینى ها پرتو مى افکنند ؛ خوشا به حال آن که مساجد خانه هایش باشد ؛ زهى سعادت براى بنده اى که وضو گیرد آن گاه مرا در خانه ام زیارت کند ؛آگاه باشید که گرامى داشت زائر بر مزور لازم است ؛بشارت باد روندگان به مساجد را درتاریکى هاى[ شب] به نور درخشنده و فروزان در روز قیامت (ثواب الأعمال : ۴۷ ، حدیث ۲ ؛ وسائل الشیعه ۱ : ۳۸۱ ، حدیث ۵) .از ابن مسعود نقل شده که : مساجد در زمین خانه هاى خدایند ، و بر خدا حق است که گرامى بدارد کسانى را که در آنها او را زیارت مى کنند (کنز العمّال ۷ : ۶۵۱ ، رقم ۲۰۷۴۰) . [۱۴] . از انس نقل شده که خداى بزرگ بر اهل عرفات منّت مى نهد و به آنان بر ملائکه مباهات مى کند و مى گوید : اى فرشتگانم ، به بندگانم بنگرید که [ چگونه ] آشفته و خاک آلودند ، از همه جا سوى من رو آوردند ! شما را گواه مى گیرم که من دعایشان را اجابت مى کنم ، و خواسته شان را مى پذیرم ، و گنهکارشان را به نیکوکارشان مى بخشم ، و همه آنچه را که نیکوکارشان از من بخواهد برمى آورم به جز تبعاتى را که میان خودشان است .نگامى که گروه [ حاجیان ] از عرفات کوچ مى کنند ، همه مى آیند و [ در مشعر ] مى ایستند ، خدا مى فرماید : اى ملائکهام ، به بندگانم نگاه کنید ! دوباره خواستشان را از من طلبیدند ، شما را شاهد مى گیرم که من دعوتشان را اجابت کردم ، و رغبتشان را پذیرفتم ، و گنهکارانشان را به نیکوکارشان بخشیدم ، و هر آنچه نیکوکارانشان خواستند عطا کردم ، و تبعاتى را که میانشان بود به عهده گرفتم کنز العمّال ۵ : ۷۰ ، رقم ۱۲۰۹۸ .از ابو جعفر [ امام باقر علیه السلام ] روایت شده که فرمود : نیکوکار و بدکارى بر این جبال [ کوه صفا و مروه ] نمى ایستد مگر اینکه خدا [ خواسته اش را ] برایش اجابت مى کند ؛ امّا نیکوکار خواسته آخرت و دنیایش به اجابت مى رسد ، و امّا بدکار و فاسق خواسته دنیایى اش برآورده مى شود فروع کافى ۴ : ۲۶۲ ، حدیث ۳۸ ؛ من لا یحضره الفقیه ۲ : ۲۱۰ ، حدیث ۲۱۸۲ . [۱۵] . داود حَضْرَمى مى گوید از ابوالحسن [ امام کاظم علیه السلام ] پرسیدم که نماز در کدام موضع مکّه اَفضل است ؟ فرمود : نزد مقام ابراهیم اوّل ، چه آن مقام ابراهیم است و اسماعیل و محمّد صبحار الأنوار ۹۹ : ۲۳۱ ، حدیث ۶ ، به نقل از سرائر [۱۶] . از ابى خدیجه روایت شده که گفت : خداى بزرگ حَجَر را براى آدم از بهشت فرود آورد ، و خانه خدا دُرّى درخشان بود فروع کافى ۴ : ۱۸۸ ، حدیث ۲ ؛ وسائل الشیعه ۱۳ : ۲۰۸ ، حدیث ۱ در «من لا یحضره الفقیه ۲ : ۲۴۲ ، حدیث ۲۳۰۴ ، این حدیث به نقل از ابى خدیجه ، از ابو عبداللّه [ امام صادق علیه السلام ] با اندکى تفاوت روایت شده است .و از ابو عبداللّه [ امام صادق علیه السلام ] روایت شده که فرمود : هنگامى که به حجر الأسود نزدیک شدى ، دستهایت را برافراز و خداى را ستایش کن و بر او ثناگوى ، و بر پیامبر ص درود فرست ، و از خدا بخواه که از تو بپذیرد ؛ آن گاه حجر را لَمس کن و ببوس ، پس اگر نتوانستى بر آن بوسه زنى با دستت آن را لمس کن ، و اگر نتوانستى لَمس کنى با دست سوى آن اشاره کن و بگو : پروردگارا … فروع کافى ۴ : ۴۰۲ ، حدیث ۱ ؛ وسائل الشیعه ۱۳ : ۳۱۳ ، حدیث ۱ . [۱۷] . در فقه الرضا علیه السلام : ۲۲۲ ، و در مستدرک الوسائل ۳ : ۴۲۲ ، حدیث ۳۹۱۶ ، آمده است : در [ مقابل ] حجر زیاد نماز بگزار ، و زیر ناودان را قصد نما و در آنجا فراوان دعا کن . [۱۸] . از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود : اگر برایت فراهم آمد که همه نمازهایت را ـ نمازهاى واجب و دیگر نمازها ـ نزد حطیم بگزارى ، این کار را بکن ؛ زیرا آنجا برترین بُقعه بر روى زمین است ؛ حطیم میان در خانه خدا و حجر الأسود مى باشد ، و جایى است که در آن خداى بزرگ توبه آدم علیه السلام را پذیرفت ؛ و پس از این مکان ، نماز در [ مقابل ] حجر افضل است ، و بعد از حجر میان رکن عراقى و در خانه [ کعبه ] و آن موضعى است که مقام [ ابراهیم ] در آن [ قرار گرفته ] است ، و پس از آن پشت مقام ، آنجا که ساعت ، و هرچه [ نماز ] به خانه نزدیک باشد اَفضل است (من لا یحضره الفقیه ۲ : ۲۰۹ ، حدیث ۲۱۷۲ ؛ وسائل الشیعه ۵ : ۲۷۵ ، حدیث ۷) . [۱۹] . از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود : بنده اى نیست که وضو بگیرد و حَجَر را لَمس کند و دو رکعت نماز در مقابل ابراهیم علیه السلام گزارد ، آن گاه برگردد و دستش را به در کعبه گزارد و خداى بزرگ را بستاید ، سپس چیزى از او بخواهد جز اینکه خدا آن را به وى عطا مى کند (المقنعه : ۳۸۹ ؛ بحار الأنوار ۹۹ : ۱۴ ، ذیل حدیث ۴۲) . [۲۰] . از ابو عبداللّه [ امام صادق علیه السلام ] روایت شده که : خداى بزرگ به رکن یمانى فرشته اى را اِلزامى گماشته است که بر دعایتان آمین مى گوید فروع کافى ۴ : ۴۰۸ ، حدیث ۱۱ [۲۱] . امام صادق علیه السلام مى فرماید : براى خداى متعال بُقعه ها [ و قطعه هایى از زمین ] است که در آن دعا به اجابت مى رسد ، این بقعه [ قبر امام حسین علیه السلام ] از آن بقاع [ و سرزمینها ] است عُدّة الداعى : ۵۷ ؛ وسائل الشیعه ۱۴ : ۵۳۷ ، حدیث ۱ .از ابن عبّاس از پیامبر ص در ضمن حدیثى ـ روایت شده است که : [ از ویژگى هاى امام حسین علیه السلام ] اجابت دعا زیر قُبّه [ گنبد ] آن حضرت است (کفایة الأثر : ۱۷ ؛ وسائل الشیعه ۱۴ : ۴۵۲ ، حدیث ۱۶) .امام رضا علیه السلام مى فرماید : بار سفر سوى آرامگاههایى به جز قبور ما مبندید ! آگاه باشید که من به ستم با زهر کشته مى شوم ، و در مکانى غریب دفن مى گردم ؛ پس هرکه براى زیارتم بار سفر بندد دعایش به اجابت مى رسد و گناهانش آمرزیده مى شود (عیون اَخبار الرضا علیه السلام ۲ : ۲۵۸ ، حدیث ۱ ؛ وسائل الشیعه ۱۴ : ۵۶۲ ، حدیث ۱ .و در «سیر اعلام النبلاء ۱۰ : ۱۰۷» آمده است : دعا نزد قبر «نفیسه» ـ دختر حسن بن زید ـ و نزد قبور انبیا و صالحان و در مساجد و عرفه و مزدلفه ، مستجاب مى باشد ؛ و در جلد ۱۷ ، صفحه ۷۷ ، آمده است : دعا نزد قبور انبیا و اولیا و دیگر بُقاع مستجاب است . [۲۲] . رجوع کنید به ، دفع الشبه عن الرسول والرسالة : ۱۴۰ . [۲۳] . و دیندارى اقتضا مى کند که هرگاه انسان سخن کسى را مى آورد و همه آن را ذکر کند ، نه اینکه تنها بخشى از سخنان گوینده را که به نفع اوست بیاورد . [۲۴] . سوره نساء ۴ ، آیه ۶۴ . [۲۵] . سوره احزاب ۳۳ ، آیه ۵۶ . [۲۶] . ابو عبداللّه ، محمّد بن احمد بن عثمان بن قایماز ترکمانى ذهبى شافعى ۶۷۳ ـ ۷۴۸ ه ، در دمشق وفات یافت ، مشهورترین تألیفات او عبارتند از : «تاریخ الإسلام الکبیر» ، «سیر أعلام النُبَلاء» ، «میزان الاعتدال» (مُعجم المؤلّفین ۸ : ۲۸۹) . [۲۷] . سوره نساء ۴ ، آیه ۶۴ . [۲۸] . سوره حشر ۵۹ ، آیه ۱۰ . [۲۹] . سوره بقره ۲ ، آیه ۲۰۱ . [۳۰] . سوره صافات ۳۷ ، آیات ۱۸۰ ـ ۱۸۲ .