وقتى از بخش اوّل این کتاب دانستیم که : تدوین سنّت از ضروریات اندیشه اسلامى است باید از دو جهت بر این ضرورت تکیه کرد :
۱ ـ علمى : بدین جهت که ادله قطعى درباره آن برپاست .
۲ ـ عملى : از آن جهت که تأثیرش در تقویت و جاودانگى فرهنگ اسلامى قابل انکار نیست .وقتى دانستیم که تدوین و ضبط بخش زیاى از میراث حدیثى در آغاز اسلام صورت گرفته است و پیوسته بخشى از آن آماده و کامل بوده و بخشى دیگر از آن نیز در تألیفات بعدى در عصر اوّل منتشر شده است ، باید در طریق بازگشت به اسلام اصیل به این میراث فرهنگى تمسّک نموده و از تمامى خطاها و لغزشهایى که در طىّ قرون گذشته بر دوش کشیدیم اجتناب ورزیم تا در سایه فرهنگ اسلامى از حیاتى آزادهوار و ارجمند برخوردار باشیم .براى تحقّق این هدف والا ، ناگزیر هستیم از این که بطور همه جانبه و نقّادانه و با آراء درست در نقد و گزینش ، به اخبارى که به پیامبر ص نسبت داده شده و مشهور و منتشر شده است ، بازگردیم تا کار تصحیح با امانت و دقّت ، با نظراتى که مورد اتفاق بوده و با منطق حق اسلامى و عقل برتر و پارسایى روشنگر همراه باشد و بر طبق محکمترین قواعد عملى اى که میان علماء مورد اتفاق است انجام شود .
ما باید بر این مبنا گرد هم آییم ، نه بر آن مبناى نادرست القاء شده ، یعنى منع و حرمت تدوین ، و نه بر آنچه بر زبانها و حافظه ها شهرت یافته و نه مصادرى که هواها و غرضها و دشمنى هاى مذهبى و تعصّب نژادپرستى آن را رایج نموده است . آنگاه احادیثى را گرد آوریم که مایه اطمینان دلهاست و با این کار اتصال معرفت به عروة الوثقاى[۱] محمّدى را استحکام بخشیم . ما باید راههاى اندیشه حدیثى را اصلاح نموده و معارف حدیث را بر یک پایه قوى یعنى عقل سلیم و عاطفه اى به دور از تعصّب بنیان نهیم تا برایمان نوآورى در تمامى عرصهها ، گردآورى ، گزینش ، تألیف ، باببندى ، فهم ، تحلیل و نتیجه گیرى حدیث ممکن شود . این کار بخاطر تقویت اندیشه اسلامى است که با تقویت مهمترین و جامعترین مصادر اسلام که همان سنّت محمّدى ص است صورت مى گیرد و این رفع نیاز بشر است با چشمهاى از چشمههاى معرفت الهى که خداوند براى گرامیداشت بشر از طریق دین اسلام و تعالیم ارزشمند آن عطا نموده است . ما در بخش دوّم این کتاب دانستیم که هدف از اقدام به منع تدوین حدیث بطور مشخص ، همان دور ساختن امّت از یکى از بزرگترین مصادر اندیشه اصیل اسلامى و رودى از سرشارترین رودهاى آن از جهت توانگرى و ثروت و صفا واصالت بوده است که همان حدیث اهل بیت نبوى پاک مى باشد و (سرانجام)آنچه موجب محرومیّت امّت از این چشمه زلال و خوشگوار در تمامى زمینه هاى رشد و حوزههاى عقیدتى و قانونگذارى ، اجتماعى و ادبى شد محقّق گشت ، و عدم بهرهگیرى معرفت اسلامى از آراء محکم و استوار آنان که به جهت استناد به مطمئنترین راهها و روشنترین طرق و قوى ترین اسناد و براهین ، بسیار اطمینان بخش بود به وقوع پیوست .وقتى رسوبات این سیاست برطرف گردید و آثارش از میان رفت و التزام به بنیانگذاران آن برداشته شد ، پس از روشن شدن خطاى آن از طریق براهین وبازخواست هایى که اقامه کردیم، اکنون این باب پیش روى محقّقان وپژوهش گران مخلص به این دین و علماء بزرگ و مخلص به این امّت گشوده است که باشیوهاى آگاهانه و هوشیارانه که عقلهاى سلیم و نیّتهاى پاک راهنماى آن است ، و احساس خطر از اوضاعى که این امّت در آن بسر مى برد و عمق بحرانى که جامعه اسلامى با همه امکانات و تجهیزاتش بدان گرفتار است آن را هدایت مى نماید ، با آزاداندیشى و تصمیم و جدیّت در عزم پى گیرى کنند تا بدانند علل تفرقه و پراکندگى و شکست این امّت در مقابل شرّ معاصر (قدرتهاى استکبارى امروز) چیست .(و این باب) براى تحقیق درباره راههاى خلاصى از این گرفتارى ناگوارگشوده است که با ریشه کن کردن اسباب آن و ترسیم خطوطى مناسب براى یک حیات آزاده وار و ارجمند ، الهام گرفته از مصادر اسلام و چشمه هاى پرآب آن که همان قرآن عظیم و سنّت شریف ( پیامبر ص) و راهنمایى هاى امامان پاک اهلبیت علیهم السلام است میسّر است مامانى که حجیّت سخنشان قوى ترین دلیلى است که مى توان در حجیّت شناخت تعالیم دین و ارزشهاى اندیشه اسلامى بدان تکیه کرد .ما با اهتمام به شئون مسلمین و در رویارویى با این حالت نابسامان فرهنگى در جهان اسلام ، با کوشش براى اصلاح جامعه اسلامى و رفع موانع از مسیراحیاء اندیشه اسلامى دعوت مى کنیم به این که بیایید از سرچشمه سنّت بنوشید ،همان سنّتى که اهل بیت نبوّت و علماء مذهب آنان نقل کرده اند و مصادر و فکرشان حاوى آن است از معارف آنان که با ریسمانى استوار و محکم به مصدر وى و رسالت متصل است توشه برگیرید .و درود خداوند بر محمّد و آل پاکش باشد و حسبنا اللّه ونعم الوکیل (خدا ما را بس است واو خوب حمایت گرى است) .« سُبْحَانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ * وَسَلاَمٌ عَلَى الْمُرْسَلِینَ * وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ »[۲] (منزّه است پروردگارت ، پروردگار شکوهمند از آنچه وصف مى کنند و درود بر فرستادگان و ستایش مخصوص خداوند ، پروردگار جهانیان است) .« وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ »[۳] (و پایان نیایش آنها این است ستایش مخصوص پروردگار جهانیان است) .
مقدّمه مترجم
کتاب حاضر «تاریخ تدوین حدیث» ترجمه کتاب ارزشمند«تدوین السنّة الشریفة» تألیف استاد ارجمند ، محقّق توانا ، عالم فرزانه و نویسنده ژرف اندیش جناب استاد سیّد محمّد رضا حسینى جلالى است که در آن با تلاشى وافر و تسلّطى تحسین برانگیز کوشیده است نقش زیباى حدیث را از میان انبوه گرد و غبار حقیقت سوز تاریخ بیرون آورده و پرده ضخیم و تیره اوهام و خیالات واهى را در این باره با سر انگشتان تعمّق و براهین جلى ، مبتنى بر روشنترین اسناد ومدارک موجود ، کنار زده و در وادى حدیث ، واقعیتى را نمایان سازد که ره آوردش از یک سو عزّت ، استحکام و ارجمندى حدیث و مبرّا بودن آن ازشائبه هایى است که اهمیت و حجیّتش را به زیر سؤال برده است ، و از سوى دیگر داستان تلخ منع حدیث به انگیزههاى سیاسى و به هدف انزواى آل محمّد علیهم السلام از صحنه خلافت و زعامت مسلمین است . انگیزهاى شوم که موجب گردید این گوهر تابناک آسمانى ـ یعنى حدیث ـ براى مدتى نه چندان طولانى امّا در موقعیتى بسیار حساس ، در زیر پاى مصلحت اندیشان پلید قرار گیرد و پنهان شود و حدیث گویان ارجمند ، از آن جهت که پیام آوران فضل آل محمّد علیهم السلام از سرچشمه نبوى بودند ، با قساوت وبى مهرى تمام لگدمال شوند .آرى ، توانستند از تلألؤ پرفروغ و نجاتبخش و ظلم تسوز حدیث براى برهه اى که مى توان آن را تاریخ تکوین ظلم و انحراف در تاریخ اسلام شمرد ،جلوگیرى کنند .امّا از آنجا که حقیقت نورى است که به تعبیر قرآن دهان هاى بداندیشان عاجز از خاموش ساختن آن است و ارجمندتر و عظیمتر از آن است که براى همیشه درزیر دست و پاى جاهلان حق ستیز پایمال گشته و نابود گردد ، امروز به کوشش علماء اندیشمند و متعهدى چون مؤلّف فرزانه این کتاب ، حقایق مربوط به صدراسلام که اهمّ آن غصب خلافت و مظلومیّت آل محمّد علیهم السلام است براى حق پویانِ حقیقت جو هر روز روشنتر از پیش مى گردد و پرده از راهکارها و ابزارهایى که در این مسیر بکار گرفته شد ـ که یکى از آنها همین منع حدیث است ـ یکى پس از دیگرى برداشته مى شود .امید است با چنین تحفه هایى ارزشمند که ره آورد غور و ژرفنگرى در وقایع تاریخ پر رمز و راز اسلام است ، اهل ایمان در عقیده خویش محکمتر و راسخترگردند و از میان پیروان خلفاء آنان که حاضر نیستند حقیقت را قربانى دین پدرانشان کنند ، بر مذهب خویش تجدید نظر نموده و با آزادى و انصاف به این ارمغانهاى عطر آگین نور بنگرند و آن را ببویند .باشد که از ظلمت انحراف و تعفّن جهل بیزار گردند و « ذلِکَ هُدَى اللَّهِ یَهْدِی بِهِ مَنْ یَشاءُ » [۴] .به نظر رسید که در مقدّمه این کتاب ، براى آشنایى بیشتر خوانندگان گرامى بامؤلّف این کتاب و نیز به پاس نکوداشت زحمات این محقّق فرزانه ، شرح مختصرى از زندگینامه ایشان ذکر شود و سپس به آثار علمى ایشان ـ در آن حد که ما دست یافتیم ـ اشاره شود .باشد که به این نیّت ، گامى هرچند کوچک در مسیر خدمت به فرهنگ اسلامى و معرّفى علماء گرانقدر شیعه ، همراه با آثار نفیس آنان ، برداشته باشیم .* * *استاد سیّد محمّد رضا جلالى حسینى فرزند آیة اللّه سیّد محسن حسینى جلالى در سال ۱۳۲۴ هجرى در خانواده علم و فضیلت در کربلاى معلّى دیده به جهان گشود .پدرش از علماء و اساتید و ائمّه جماعت شهر کربلا و مادرش دختر آیة اللّه سیّد محمّد هادى خراسانى بجستانى از مجتهدین کربلا بود . دوره ابتدایى و راهنمایى را در کربلا گذدرانید و در سنّ ۱۳ سالگى واردحوزه علمیّه کربلا شد و مقدّمات را در آن حوزه به پایان رساند .مدّت هشت سال نزد اساتید آن حوزه ، مرحوم شیخ جعفر رشتى حائرى ، شیخ مهدى کابلى ، شیخ عبدالرحیم قمى و پدر گرامى اش به تحصیل ادبیات عرب ، فقه و اصول پرداخت و در سال ۱۳۴۴ به نجف اشرف مهاجرت نمود و نزد اساتیدى چون آیة اللّه شهید سیّد اسد اللّه مدنى ، شیخ صدرا بادکویى ، سیّد مرتضى خلخالى ، شیخ مسلم ملکوتى و شیخ کاظم تبریزى در مراتبى بالاتر به تحصیل علوم فقه ، کلام و اصول پرداخت ، و در سال ۱۳۴۹ در دروس خارج از محضر آیة اللّه خویى ، آیة اللّه سیّد محمّد روحانى قمى و حضرت آیة اللّه خمینى بهره جست .در مدّت حضور در کربلا وجف به تدریس برخى از دروس پیشین در ادبیات عرب ، فقه و اصول پرداخت و در سال ۱۳۵۹ به ایران مهاجرت نمود و پس ازمدتى کوتاه مشغول به تدریس و بحث و نوشتن شد . در شهر قم در مدرسه حجتیّه به تدریس برخى از کتب ادبیات عرب و فقه و اصول همچون مطول ، مکاسب و رسائل پرداخت . اکنون مدتى است که نامبرده به تدریس درس خارج فقه و اصول مشغول بوده و در مرکز ادیان و مذاهب یک دوره رجال و حدیث تدریس نموده است .در عرض کارهاى حوزوى با جدیت تمام تحقیقات علمى را نیز پیش برده و در رابطه با میراث فرهنگى شیعه کوششهاى فراوانى به عمل آورده است . وى از اجازه روایت از محضر آقا بزرگ طهرانى و آیة اللّه شهاب الدین مرعشى نیز برخوردار مى باشد .برادر ایشان سیّد محمّد حسین جلالى حسینى نیز از محقّقان و اندیشمندان گرانقدر جهان تشیّع است . اینک به برخى از کوششهاى ایشان در زمینه میراث فرهنگى و احیاء ارزشهاى شیعى اشاره مى کنیم .مجموعه آثار گرانقدر ایشان را به سه دسته تألیفات ، تحقیقات و مقالات تقسیم نموده و عناوین هریک را متذکّر مى شویم :
الف : تألیفات استاد سیّد محمّد رضا حسینى جلالى
۱ ـ ابوالحسن العُریضى ، على بن جعفر الصادق علیه السلام . این کتاب شرح حال و زندگى نامه این شخصیت گرانقدر مى باشد ۲ ـ الأجوبة الجلالیّة على الأسئلة الحلوانیّة . ۳ ـ الأجوبة السدیدة على أسئلة السیّدة الرشیدة . ۴ ـ أنا (شرح حال امیرالمؤمنین علیه السلام از روایاتى معتبر که از خود آن حضرت رسیده است) . ۵ ـ ایقاظ الوسنان بالملاحظات على «فتح المنّان فی مقدّمة لسان المیزان» . ۶ ـ تحقیق النصوص بین صعوبة المهمّة وخطورة الهفوات . کتابى است درنقد علمى برخى کتب . ۷ ـ تدوین السنّة الشریفة . که ترجمه آن پیش روى شماست . ۸ ـ ثبت الأسانید العوالی بطرق محمّد رضا الحسینی الجلالی . کتابى است درعلوم حدیث . ۹ ـ جهاد الإمام السجّاد علیّ بن الحسین علیه السلام . کتابى است در سیره اهل بیت علیهم السلام . ۱۰ ـ الحسین علیه السلام سمغته وسیرته . کتابى است در سیره اهل بیت علیهم السلام . ۱۱ ـ حول نهضة الحسین علیه السلام . کتابى است در سیره اهل بیت علیهم السلام . ۱۲ ـ دفاعٌ عن القرآن الکریم . کتابى است در علوم قرآنى . ۱۳ ـ دیوان الإجازات المنظومة . کتابى است در علوم حدیث و درایت . ۱۴ ـ القافیة والرویّ فی الشعر العربی . کتابى است در ادبیّات عرب . ۱۵ ـ الموت ، آیاته وأحادیثه وأحکامه . کتابى است در علم کلام و عقاید . ۱۶ ـ معجم أحادیث البسملة . کتابى است در علوم حدیث . ۱۷ ـ المنتقى النفیس من درر القوامیس . کتابى است در علوم حدیث و رجال . ۱۸ ـ المنهج الرجالی والعمل الرائد فی «الموسوعة الرجالیّة لآیة اللّه البروجردی» . کتابى است در علوم حدیث و رجال . ۱۹ ـ نظرات فی تراث الشیخ المفید . تحلیلى است از آثار شیخ مفید رحمة اللّه علیه . ۲۰ ـ نقد الحدیث بین الاجتهاد والتقلید . کتابى است در علوم حدیث .
ب : تحقیقات استاد سیّد محمّد رضا حسینى جلالى
۱ ـ تحقیق کتاب «آداب المتعلّمین» تألیف خواجه نصیرالدین طوسى . ۲ ـ تحقیق کتاب «الإجازات الشاملة للسیّد الفاضلة» که اجازه ابى المجد اصفهانى براى سیّده امینه هاشمیه مى باشد . ۳ ـ تحقیق کتاب «الأحادیث المقلوبة وجواباتها» تألیف آیة اللّه بروجردى . ۴ ـ تحقیق کتاب «الأُرجوزة اللطیفة فی علوم البلاغة» تألیف ابن شحنه و منسوب به مشهدى . ۵ ـ تحقیق کتاب «أسماء السور القرآنیّة» که در مدح پیامبر ص مى باشد ، تألیف کفعمى ـ تقى الدین ابراهیم بن على . ۶ ـ تحقیق کتاب «الإمامة والتبصرة من الحیرة» تألیف على بن الحسین بابویه . ۷ ـ تحقیق کتاب «إنجاح المطالب فی الفوز بالمآرب» تألیف ابن شحنه . ۸ ـ تحقیق کتاب «الباقیات الصالحات» کتابى است در اصول دین از دیدگاه شیعه تألیف آیة اللّه سیّد محمّد هادى حسینى خراسانى . ۹ ـ تحقیق کتاب «البدایة فی علم الدرایة» تألیف شهید ثانى . ۱۰ ـ تحقیق کتاب «تاریخ أهل البیت علیهم السلام» . ۱۱ ـ تحقیق کتاب «تثبیت الإمامة لأمیرالمؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام» تألیف الهادى الى الحق ، زیدى . ۱۲ ـ تحقیق کتاب «تسمیة من قُتِل مع الحسین علیه السلام من وُلْدِهِ وإخوته وشیعته»به روایت فضل بن زبیر . ۱۳ ـ تحقیق کتاب «تفسیر الحِبَرى (ما نُزِلَ من القرآن فی علیّ أمیرالمؤمنین علیه السلام) تألیف حسین بن الحکم بن مسلم ابى عبداللّه الحِبَرى . ۱۴ ـ تحقیق کتاب «الحقوق» تألیف جناب زید شهید علیه السلام ۱۵ ـ تحقیق کتاب «الحکایات» درباره فرق میان معتزله و شیعه . کتابى است بااملاء شیخ مفید و نقل سیّد مرتضى علیهما الرحمة . ۱۶ ـ تحقیق کتاب «خاتمة وسایل الشیعة» تألیف شیخ حرّ عاملى ۱۷ ـ تحقیق کتاب «الخلاصة فی علم الکلام» تألیف قطب الدین سبزوارى . ۱۸ ـ تحقیق کتاب «دفع الشبه عن الرسول والرسالة» تألیف محمّد بن عبدالمؤمن تقى الدین حصنى . ۱۹ ـ تحقیق کتاب «الرجال» تألیف ابن غضائرى . ۲۰ ـ تحقیق «رسالة أبی غالب الزراری إلى ابن ابنه فی ذکر آل أعیَن» تألیف احمد بن محمّد بن محمّد بن سلیمان زرارى . ۲۱ ـ تحقیق «رساله حقوق» از امام سجّاد علیه السلام . ۲۲ ـ تحقیق «الرسالة الرحمانیّة حول کتابة کلمة «الرحمن» تألیف آقا بزرگ طهرانى . ۲۳ ـ تحقیق «الدرّة الفاخرة» کتابى در علم درایه تألیف حبیب اللّه شریف کاشانى . ۲۴ ـ تحقیق «الرعایة فی شرح البدایة» کتابى است در علم درایه تألیف شهید ثانى . ۲۵ ـ تحقیق کتاب «شفاء السقام بزیارة خیر الأنام علیه السلام» تألیف تقى الدین السبکى . ۲۶ ـ تحقیق کتاب «عجالة المعرفة» کتابى است در اصول دین تألیف محمّد بن سعید بن هبة اللّه راوندى . ۲۷ ـ تحقیق کتاب «عروض البلاء على الأولیاء» تألیف آیة اللّه سیّد محمّدهادى حسینى خراسانى . ۲۸ ـ تحقیق کتاب «فصل الخطاب فی ردّ محمّد بن عبدالوهّاب» تألیفبرادرش سلیمان بن عبدالوهّاب . ۲۹ ـ تحقیق کتاب «الکلمات المائة» تألیف جاحظ . ۳۰ ـ تحقیق کتاب «مختصر رسالة فی أحوال الأخبار» تألیف قطب راوندى . ۳۱ ـ تحقیق کتاب «مسند الحبری» تألیف حسین بن الحکم بن مسلم الحبرى . ۳۲ ـ تحقیق «دو مقدمه توثیقى» تألیف آیة اللّه مرعشى و سیّد مشکاة . ۳۳ ـ تحقیق کتاب «نثر اللآلى» تألیف طبرسى . ۳۴ ـ تحقیق کتاب «النُکَت فی مقدّمات الأُصول» تألیف شیخ مفید ۳۵ ـ تحقیق کتاب «همزیّة التمیمی» تألیف صالح بن درویش کاظمى . ۳۶ ـ تحقیق کتاب «الوسیلة العذراء» تألیف شاعر عبدالحسین شکر . ۳۷ ـ تحقیق کتاب «وصول الأخیار فی أُصول الأخبار» تألیف پدر شیخ بهائى . ۳۸ ـ تحقیق کتاب «الوهّابیّون والبیوت المرفوعة» تألیف محمّد على سنقرىحائرى .
ج ـ مقالات استاد سیّد محمّد رضا حسینى جلالى
۱ ـ أسباب نزول القرآن . مقاله اى است در علوم قرآنى . ۲ ـ باب «من لم یرو عن الأئمّة علیهم السلام» در رجال شیخ طوسى . مقاله اى است درعلوم حدیث . ۳ ـ البلاغات من أسالیب الأداء للحدیث الشریف فی التراث الإسلامی .مقاله ایست در علوم حدیث . ۴ ـ البناء على القبور . مقاله اى است در فقه و عقاید . ۵ ـ تأبین الإمام الخمینى قدسسره . ۶ ـ تأبین السیّد الخوئی رحمة اللّه علیه . ۷ ـ التأثیر المتبادل بین القرآن والحدیث فی مجال التأکید والتحدید . مقالهاى است در علوم حدیث . ۸ ـ تحمّل الحدیث بالإجازة واجبٌ مُلحّ فی العصر الحاضر . مقاله ایست در علوم حدیث . ۹ ـ تدوین السنّة أم تزییف الشریعة ؟ مقاله اى است در نقد علمى ۱۰ ـ التسمیات طلیعة المؤلّفات فی الحضارة الإسلامیّة موضوعها ، منهج تألیفها وفرستها . مقاله اى است در علم فهرست . ۱۱ ـ تتمیم النظر فی التقدیم لمقتضب الأثر . مقاله اى است در علوم حدیث . ۱۲ ـ الثقلان ودورهما فی دعم السنّة . مقاله اى است در علوم حدیث . ۱۳ ـ جراب النورة بین اللغة والاصطلاح . مقاله اى است در علوم حدیث . ۱۴ ـ حجیّة الحدیث المُعَنْعَن وما یُثار حوله شبهة فی قبال البدیهیّة .مقاله ایست در علوم حدیث . ۱۵ ـ الحشویّة نشأةً وتاریخاً (قسمت اوّل) . مقاله اى است در علوم حدیث وفرقه شناسى . ۱۶ ـ السنّة النبویّة الشریفة وموقف الحکّام منها تدویناً وکتابةً ونقلاً وتداولاً .مقاله اى است در علوم حدیث . ۱۷ ـ الشیخ الطوسی وتراثه الحدیثی . مقالهاى است در علوم حدیث . ۱۸ ـ الحشویّة آراء وملتزمات (قسمت دوّم) . مقاله اى است در علوم حدیث وفرقه شناسى . ۱۹ ـ صیَغ الأداء والتحمّل ؛ تاریخها ، ضرورتها ، فوائدها واختصاراتها .مقاله اى است در علوم حدیث . ۲۰ ـ ضرورة تطویع الممارسات للانتهال من مَعین الحدیث الشریف .مقاله اى است در علوم حدیث . ۲۱ ـ ضرورة النقد العلمی فی مجال تحقیق التراث . مقاله اى است در علوم حدیث . ۲۲ ـ العبث بالتراث بین عمالة العلمنة ونفاق الأسلمة . مقاله اى است در علوم حدیث . ۲۳ ـ علم الأئمّة علیهم السلام بالغیب والاعتراض علیه بالإلقاء فی التهلکة والإجابات عنه . مقاله اى است در علم کلام و تاریخ اسلام . ۲۴ ـ علوم الحدیث بین سعة الآفاق ومحدودیّة الأعمال . مقالهاى است درعلوم حدیث . ۲۵ ـ عناوین الأبواب وتراجمها فی التراث الإسلامی ، حجّیّتها ، أغراضها ،مصادرها ودلالتها . مقاله اى است در علوم حدیث . ۲۶ ـ فِرَق الشیعة أو مقالات الإمامیّة للنوبختی أم للأشعری ؟ مقاله اى است درشناخت مؤلّف کتاب مذکور . ۲۷ ـ فوات فهرس الفهارس والأثبات بذکر بعض ما للإمامیّة من الإجازات . مقاله اى است در علم فهرست . ۲۸ ـ التقیّة فی الثقافة الإسلامیّة . مقاله اى است در علم کلام . ۲۹ ـ الکرامات . مقالهاى است در علم کلام . ۳۰ ـ الکنیة حقیقت ها ومیزاتها وأثرها فی الحضارة والعلوم الإسلامیّة ، فی علوم العربیّة ، الأدب . ۳۱ ـ لماذا الإمام علیه السلام . ۳۲ ـ مجدّدوا المذهب وسماتهم البارزة . مقاله اى است در شرح حال رجال . ۳۳ ـ المصطلح الرجالی ، أسند عنه ، ما هو وما هی قیمته الرجالیّة . مقالهاى است در علم رجال . ۳۴ ـ مقال حول الصحیفة السجّادیّة . مقاله اى است درباره صحیفه سجّادیّه . ۳۵ ـ مقدّمة «لوامع الأنوار» . مقدّمه اى است بر کتاب لوامع الأنوار تألیف مجدالدین بن محمّد بن منصور المؤیّدی الحسنی . ۳۶ ـ مقدّمة «المقنع فی الإمامة» . مقدّمه اى است بر کتاب المقنع فی الإمامه تألیف عبیداللّه بن عبداللّه متوفّاى قرن پنجم هجرى . ۳۷ ـ مقولة جسم لا کالأجسام بین موقف هشام بن الحکم ومواقف سائر أهل الکلام . مقاله اى است در علم کلام ـ توحید . ۳۸ ـ من أدب الدعاء فی الإسلام ؛ ضبطه عند الأداء والتحمّل وتنزیهه من اللحن … مقاله اى است در علم حدیث . ۳۹ ـ موقف أهل الکتاب من الحقّ بین الالتزام والتصرّفات المربیة . مقاله اى است در علم کلام . ۴۰ ـ النکت الخفیّة فی النادرة الشریفیّة . مقاله اى است در علم ادبیات عرب . ۴۱ ـ همزیّة البوصیری والتراث الذی دار حولها . مقاله اى است در علوم حدیث . ۴۲ ـ إزمة المحدّثین بین الإفراط فی التصنّع والتفریط بالمصطلح . مقاله اى است در علوم حدیث . جاى خوشبختى است که تمامى این تألیفات ، تحقیقات و مقالات تاکنون به چاپ رسیده است و کلیه مقالات مذکور در مجلاّت «علوم الحدیث» و «تراثنا»درج و منتشر شده است .علاوه بر اینها آثار ارزنده دیگرى نیز از این استاد ارجمند برجاست که هنوزبه چاپ نرسیده است و امیدواریم جمعه علم ، ادب و دیانت بزودى از آن آثارگرانقدر نیز بهره مند گردد .در خاتمه از خداودن متعال براى تمامى کسانى که در زمینه هاى مختلف براى اِعلاى کلمه حق مى کوشند توفیق روز افزون را خواستاریم . وصلّى اللّه على محمّدٍ وآله الطاهرین .
سیّد جواد حسینى ـ بیست و نهم جمادى الثانى ۱۴۳۱
[۱] . عروة الوثقى یعنى دستاویز محکم که مى تواند در اینجا کنایه از آل محمّد علیهم السلام باشد . م [۲] . سوره صافّات : ۱۸۰ ـ ۱۸۲ . [۳] . سوره یونس : ۱۰ . [۴] . سوره زمر : ۲۳ .