پیوست پاسخ سوال هشتم بخش دوم-آیین حق

بهمن ۱۳, ۱۳۹۲آیین حق، اعتقاداتآیین حق، اهل سنت، توجيهات معقول، رواياتِ كَشّى، عاملی، كشتن با آتش، گفت وشنودadmin

پیوست پاسخ سوال هشتم بخش دوم-آیین حق

آیا این توجیهات معقول است ؟!

ابن ابى الحدید معتزلى مى ‏گوید :اصحاب مقالات گویند : گروهى نزد عبداللّه‏ بن سبا ، بر این عقیده ـ درمدائن ـ گرد آمدند ؛ از آنهاست عبداللّه‏ بن صبره همدانى ، عبداللّه‏ بن عَمْرو بن حَرْب کِندى و دیگران .امرشان بالا گرفت و سخنشان میانِ مردم شایع گشت ، پیامى داشتند که به آن فرا مى ‏خواندند و شبهه‏اى که بدان مراجعه مى ‏کردند و آن شیوعِ پیاپى اخبار غیبى امام على علیه‏ السلام بود .بعضى از آنها به شبهه ضعیفى چنگ مى ‏آویختند ؛ مانند این سخنِ عُمَردرباره آن حضرت که : او چشمِ انسانى را که در حَرَم اِلحاد ورزد ،برکند ؛ و اینکه عُمَر گفت : درباره دستِ خدا چه بگویم ؟! او در حرم خدا ، چشمى را درآورد .[۱]شوشترى مى ‏نگارد :اصل [ و بُن مایه ] آنچه ذکر شد ، در النهایة هست ، آنجا که مى ‏گوید :مردى هنگام طواف ، به زنانِ مسلمانان مى ‏نگریست ، امام على علیه‏ السلام او راسیلى زد ، وى نزد عُمَر شکایت کرد ، عُمَر گفت : تو را به حق سیلى زد ،چشمى از چشمانِ خدا (یکى از اولیاى خاصّ الهى ) تو را دید [ و به خودت آورد و هُشیار ساخت ]

.[۲]ابن ابى الحدید معتزلى ، برخى از اسباب غُلو را درباره حضرت على علیه‏ السلام مى ‏شمارد ؛ مانند :این سخن على علیه‏ السلام که فرمود : به خدا سوگند ، در خیبر را به نیروى بدنى از جا نکندم ، بلکه با قوّه الهى درآوردم .و این گفتار پیامبر صلى ‏ الله‏ علیه‏ و‏آله که فرمود : خدایى جز خداى یگانه نیست ،
وعده‏ اش را راست برآوَرْد و بنده‏اش را یارى رساند و به تنهایى احزاب را شکست داد .در حالى که کسى که احزاب را درهم شکست ، على بن اَبى طالب بود ؛
زیرا عَمْرو بن عبد ودّ (دلاور و پهلوان آنان) را که از خندق پرید ، کشت و آنان سپیده ‏دمِ آن شب ـ بى ‏آنکه بجنگند ـ گریختند ، جز اینکه پهلوان شان به قتل رسید .[۳]
مى ‏گوییم : هیچ یک از اینها نمى ‏تواند توجیهى براى این سخن سخیف باشد ؛ زیرا :اوّلاً : اِخبار به امور غیبى ، در مقامِ الوهیّت انحصار ندارد ؛ چراکه انبیا نیز از سوى
خدا به این امور ، خبر مى ‏دادند و نخستین اَشخاصى را که از آنها باخبر مى ساختند ،اوصیاى آنها بودند و سپس اَوصیا و کسانى که این خبرهاى غیبى را از آنان و ازپیامبران مى ‏شنیدند ، براى مردم نقل مى ‏کردند .ثانیاً : سخنِ عُمَر ، از باب مجاز در کلام ، بر زبان آمد ، نه اینکه به الوهیّتِ حضرت على علیه‏ السلام معتقد باشد .ثالثاً : مقصود از کندنِ در خیبر به نیروى الهى ، این است که خداى متعال او را بر این کار توانمند ساخت . این سخن ، بر ضدّ ادّعاى کسانى که به پروردگارى حضرت على علیه‏ السلام معتقدند ، گویاتر است .رابعاً : این سخن پیامبر صلى ‏ الله‏ علیه‏ و‏آله که فرمود : «اَحزاب را به تنهایى شکست داد» به تدبیرالهى در این ماجرا اشاره دارد ، از این رهگذر که دلاورانشان را به گذشتن از خندق سوق داد تا حضرت على علیه‏ السلام آنان را از پا درآورد و بدین ترتیب ، در دل‏هاشان هول وهراس افتد و شکست بخورند .مراد از این سخن ، این نیست که حضرت على علیه‏ السلام خودِ خداست ؛ خداى متعال منزّه است از آنچه نادانان و باطل‏گرایان بر زبان مى ‏آورند .

مدارا با گنه‏کاران

در روایات آمده است که : امام على علیه‏ السلام مهربانانه آنان را در چاه‏هایى که کنده بود ،نهاد و آن حضرت پیوسته از آنها مى ‏خواست که توبه کنند ، ولى آنها خوددارى مى ‏کردند ؛ این کار بدان جهت بود که حجّت بر آنها اقامه شود و مردم ، میزان پافشارى آنها را بر عقیده باطلشان بشناسند .

اگر مغزش را در کیسه برایمان بیاورید

در روایات آمده است که عبداللّه‏ بن سبا گفت : اگر مغزِ على را در هفتاد کیسه
برایمان بیاورید ، علمِ حتمى داریم که او نمرده است .لیکن جاحظ تصریح دارد به اینکه : گوینده این سخن «ابن سوداء» (که همان ابن حرب است) مى ‏باشد ، نه «ابن سبا» . وى به سندش از جریر (زجر) بن قَیْس بن مالک جُحفى روایت مى ‏کند که گفت :پس از آنکه على بن اَبى طالب رحمه‏ الله ضربت خورد ، به «مدائن» آمدم ، ابن سودا (که همان ابن حرب است) مرا دید ، پرسید : چه خبر ؟!گفتم : امیرالمؤمنین ضربتى خورد که انسان از کمتر از آن مى ‏میرد و ازشدیدتر از آن زنده مى ‏ماند .گفت : اگر پاره‏هاى مغز او را در ۱۰۰ همیان براى ما بیاورید [ باز هم ]
علم داریم که او نمى ‏میرد تا شما را به عصایش براند .[۴]

سوگند به غیر نامِ خداى متعال

در روایت پیشین گذشت که امیرالمؤمنین علیه‏ السلام پس از آنکه اهل غلو را با دود ، خفه کرد ، یکى از بزرگان یهود این کار را برنتافت ، امام علیه‏ السلام به او فرمود :تو را به نُه آیه‏اى سوگند مى ‏دهم که بر موسى علیه‏ السلام در طور سینا نازل شد و به معابدپنج‏گانه و به حقّ «سمط دَیّان» (خداى سرمدى ) آیا یوشع بن نون ، بعد از وفاتِ موسى ، قومى را که پیش او آوردند (و آنها شهادت مى ‏دادند که خدایى جز «اللّه‏» نیست و بر رسالتِ موسى اقرار نمى ‏کردند) به این شیوه ، از پا در نیاورد ؟!عالم یهودى گفت : چرا .[۵]این روایت ، بر جواز سوگند غیر مسلمان ـ به غیر خداى متعال ـ دلالت دارد وروایاتِ ذیل ، آن را تأیید مى ‏کند :الف) از امام صادق علیه‏ السلام ـ به نقل از پدر آن حضرت ـ روایت شده که فرمود :إنّ علیّاًعلیه‏ السلام کان یستحلِفُ الیهودَ والنّصارى فی بِیَعهم وَکَنائسهم والمَجوسَ فی بیوتِ نیرانهم ، ویقول : شَدِّدُوا علیهم احتیاطاً للمسلمین ؛[۶]على علیه‏ السلام یهود و نصارى را در عبادتگاه‏ ها و کلیساهاشان و زرتشتى ‏ها را درآتشکده‏ هاشان ، سوگند مى ‏داد و مى ‏فرمود : از باب احتیاط ـ براى مسلمانان ـبر آنان سخت گیرید .ب) نیز از امام صادق علیه‏ السلام از پدرش روایت شده که فرمود :إنّ علیّاً علیه‏ السلام کان یَسْتَحلِف الیهودَ والنصارى بِکتابهم [ بکنائسهم ]ویَسْتَحلِف المجوسَ بِبیوتِ نِیْرانهم ؛[۷]على علیه‏ السلام یهود و نصارى را به کتابشان [ تورات و انجیل ] سوگند مى ‏داد ، و ازمجوس در آتشکده‏ هاشان سوگند مى ‏ستاند .ج) به سند صحیح از محمّد بن قَیْس از امام باقر علیه‏ السلام روایت شده که فرمود :
قَضَى علیّ علیه‏ السلام فیمن اسْتَحْلَفَ أهلَ الکتاب بیمین صبر ، أن یَسْتَحْلِفَه بکتابه وملّته ؛[۸]درباره کسى که اهل کتاب را به «یمین صبر»[۹] سوگند داد ، امام على علیه‏ السلام حکم کرد که او را به کتاب و ملّتش سوگند دهد . د) ب سند معتبر از امام صادق علیه‏ السلام روایت شده که فرمود :إنّ أمیرالمؤمنین علیه‏ السلام اسْتَحْلَفَ یهودیّاً بالتّوراة التی أُنْزِلَتْ على موسى علیه‏ السلام ؛[۱۰]امیرالمؤمنین علیه‏ السلام یک یهودى را به توراتى که بر موسى علیه‏ السلام نازل شد ، سوگندداد .

[ اشکال ]

لیکن مى ‏گوییم :اوّلاً : مورد روایتِ «الف» سوگند به غیرخدا نیست ، بلکه این روایت از باب احتیاط براى مسلمانان ـ فراخوان به این است که بایداز یرمسلمانان ، سوگندِ سخت ستاند .ثانیاً : روایاتى هست که با روایاتِ پیشین تعارض دارد و سوگند به غیر خدا را جایزنمى ‏شمارد [ از جمله ] :در صحیحه على بن مَهْزیار از ابو جعفر ثانى (امام جواد علیه‏ السلام ) روایت شده که فرمود :إنّ للّه أن یُقْسِمَ مِنْ خَلْقِه بما شاء ، ولیس لخَلْقه أن یُقْسِمُوا إلاّ به ؛[۱۱]خدا مى ‏تواند به هریک ازآفریده‏ هایش سوگند یاد کند [ ولى ] خَلق خدا ، حق ندارند به غیر او قسم بخورند .مانند این سخن ، در صحیحه محمّد بن مسلم آمده است .[۱۲]در روایتى معتبر ، از سَماعه نقل شده که گفت : از امام صادق علیه‏ السلام پرسیدم : آیامى ‏توان یهود و نصارى و مجوس را به خدایانِ آنها ، سوگند داد ؟ امام علیه‏ السلام فرمود :لا یَصْلُحُ لأحد أن یُحْلِفَ أَ حَداً إلاّ باللّه (عزّ وجلّ) ؛[۱۳]هیچ کس را نسزد که کسى را به غیر «اللّه‏» سوگند دهد .در صحیحه سلیمان بن خالد آمده است که امام صادق علیه‏ السلام فرمود :لا یُحْلَفُ الیهودیُّ ولا النَّصرانیُّ ولا المَجوسیُّ بِغیر اللّه‏ ، إنّ اللّه‏َ یقول « وَأَنِ احْکُمْ بَیْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ »[۱۴] ؛[۱۵]یهودى ومسیحى و زردشتى ، به غیر «اللّه‏» سوگند داده نمى ‏شوند ، خدامى ‏فرماید : میانِ آنان به آنچه خدا نازل کرد داورى کن .در روایتِ صحیح ، حَلَبى مى ‏گوید : ازامام صادق علیه‏ السلام پرسیدم : آیا اهل [ دیگر ]ملّت‏ها سوگند داده مى ‏شوند ؟ امام علیه‏ السلام فرمود :لا تُحْلِفُوهم إلاّ باللّه (عزّ وجلّ) ؛[۱۶]جز به «اللّه‏» آنان را سوگند مدهید .

پاسخ

الف) مقصود این دسته از روایات این است که : سوگند دادن افراد سایر ادیان به خدایانِ آنها ، در برابر خداى متعال ، جایز نمى ‏باشد … روایتِ سَماعه ، بدین معناصراحت دارد و دیگر روایات از این رویکرد ، ابا ندارند .ب) سوگند به توراتى که خداى متعال بر موسى علیه‏ السلام نازل کرد ، هیچ اشکالى نداردهمچون سوگند به قرآنى است که خدا بر محمّد صلى ‏ الله‏ علیه‏ و‏آله فرود آورد … چراکه مقصود ازآن ، توراتِ واقعى است .ج) درباره کلمه «السمت الدیّان» گوییم :سَمْت (در این عبارت) بسا «صمد» یا «سمد» باشد که «سمد» همان «سرمد» است ؛گویند : «هو لک سمداً» ؛ یعنى براى همیشه ، مالِ توست .و به نظر مى ‏رسد که واژه «سمط» [ در بعضى از روایات ] تصحیفِ واژه «سَمْت»است که در آن «ط» جایگزین «ت» شده است .دَیّان ، به معناى «قَهّار» (بسیار چیره شونده ، زبردست) است ؛ حاکمى که مردمان گناهکار را مى ‏گیرد و حسابرسى مى ‏کند و کیفر مى ‏دهد …مقصود از «سوگند به سمتِ دَیّان» سوگند به خداى متعال است .د) کنائس ، عبادتگاه‏هاى یهود و نصارى است . شاید در آن زمان ، معابد پنج ‏گانه ‏اى وجود داشته که یهود آنها را مقدّس مى ‏دانستند .بعضى از پژوهشگران ، احتمال داده‏ اند که مقصود ـ در اینجا ـ هیکل [ و معبدى ]است که پیش از سلیمان وجود داشت و «تابوت السکینه» یا «تابوت اللّه‏» به تعبیر آنان ،در آن بود و سپس به «هیکل سلیمان » معروف شد . در مرحله‏ اى دیگر پس از انهدام وبازسازى «هیکل زرّ بابل»[۱۷] نام گرفت و در تجدید بناى دیگر به «هیکل هیردوس»[۱۸]شهرت یافت و در آینده هیکل دیگرى پدید مى ‏آید تا پنج مرحله ، کامل گردد .شاید هم امام على علیه‏ السلام سخن را سازگار با آنچه نزد دانشمندانِ یهود معلوم[ ویقینى ] بود و نمى ‏توانستند آن را انکار کنند ، بر زبان آورده است …

قتل با دود

کشتنِ اهل غُلُو با دود ، امرى منحصر به فرد نبود . امام على علیه‏ السلام کسانى را که نبوّتپیامبر صلى ‏ الله‏ علیه‏ و‏آله را انکار مى ‏کردند نیز با همین شیوه ، به قتل رساند .[۱۹]

کشتن با آتش

پیشتر گذشت که امام على علیه‏ السلام آنان را که درباره آن حضرت غُلُو کردند ـ و درمیانشان «عبداللّه‏ بن سبأ» بود ـ با آتش سوزاند .و این نقل ، در مصادر فراوانى هست .[۲۰]شاید نقل درست ، همین سخن باشد و این قول صحیح نمى ‏باشد که : عبداللّه‏ بن سبا ، زندانى شد و توبه کرد . امام علیه‏ السلام او را آزاد ساخت و به «مدائن» تبعید کرد . وى ،بعد از شهادتِ امیرالمؤمنین علیه‏ السلام به عقیده خویش بازگشت و آن را آشکارا بر زبان آورد .شاید هدف این جریان ، بازاریابى براى سخنانى باشد که شیعه را متهم مى ‏سازندکه عقایدشان را از «عبداللّه‏ بن سبا» گرفته ‏اند … و این کار ، بعد از شهادت حضرت على علیه‏ السلام صورت گرفته است .در منابعِ دیگر مى ‏خوانیم :على علیه‏ السلام ابن سبا و یارانش را با دود خفه ساخت ؛ بدین گونه که آنها رادر گودال‏هایى نهادو درحفره‏ هاى دیگرى که به آن گودال‏ها راه داشت ، آتش افروخت [ تا دودِ آتش به آن گودال‏ها نفوذ کند و آنان راخفه سازد و بکشد ] .[۲۱]ابوبکر [ نیز ] «فجائه سلمى » را با آتش سوزاند و بر این کار پشیمان شد و این ، یکى از امور سه‏ گان ه‏اى است که وى براى آنها اظهار ندامت کرد و هنگام مرگ ، آشکارا آن رابر زبان آورد .[۲۲]اگر سوزاندن با آتش از موجباتِ خدا دانستنِ کسى است که به این کار دست یازد(چنان که ظاهر سخن آنها چنین است : «به آتش عذاب نمى ‏کند مگر خداى آتش»)چرا ابوبکر را ـ به جهت آتش زدنِ فجائه سلمى ـ خدا نشماردند ؟!اعتراضاتى که بر سوزاندنِ «عبداللّه‏ بن سبا» شده است بعضى از علما ، بر روشى که امام على علیه‏ السلام نسبت به «عبداللّه‏ بن سبا» به کار بُرداعتراض‏هایى کرده ‏اند ، که برخى از آنها چنین است :غُلاتى در کار نبود ، کسى سوزانده نشد !علاّمه عسکرى رحمه‏ الله مى ‏نگارد :در آن روزگار ، غُلاتى وجود نداشت و بت‏ پرستى در جزیرة العرب نبودو امام علیه‏ السلام کسى را نسوزاند .[ آرى مى ‏توان گفت : ] زنادقه (بى ‏دینان) یا کسانى که مرتد مى ‏شدند و به آیین نصرانى (مسیحیّت) برمى ‏گشتند ، بودند ؛ امام علیه‏ السلام آنان را کشت و ازبیم آنکه قبرهاشان به صورتِ بت درنیاید ، جسدهاى آنها را سوزاند .[۲۳]

[ پاسخ ]

مى ‏گوییم :یک : این حکمِ قطعى را از سوى این محقّق [ محترم ] نمى ‏توانیم بپذیریم ؛ چراکه در این کتاب[۲۴] گفتیم که حضرت على علیه‏ السلام دو نفر را که براى بت نماز مى ‏گزاردند ،سوزاند .[۲۵]در کافى ـ به سند صحیح ـ از امام صادق علیه‏ السلام روایت شده که فرمود :گروهى پیش امیرالمؤمنین علیه‏ السلام آمدند و گفتند : «سلام بر تو ، اى پروردگار ما !» .امام علیه‏ السلام آنان را توبه داد ، آنها توبه نکردند ؛ از این رو ، آن حضرت برایشان گودالى کند و در آن آتش افروخت ، در کنارِ آن گودال دیگرى حفر کرد وآن دو گودال را به وسیله کانالى به هم ارتباط داد.چون توبه نکردند ، امام علیه‏ السلام آنان را در یکى از آن دو گودال افکند و درگودال دیگر آتش افروخت تا اینکه مُردند …[۲۶]دو : نیز پیش از این گذشت که امام على علیه‏ السلام شخصى را که نبوّت رسول خدا صلى ‏ الله‏ علیه‏ و‏آله راانکار مى ‏کرد ، با دود به قتل رساند[۲۷] [ با وجود این موارد ] چرا روایات سوزاندنِ غلات را با آتش یا به واسطه دود ، باور نکنیم ؟!سه : و امّا نفى وجود غلات در آن زمان ، سخن گزافى است که جایى براى چشم ‏پوشى از آن نیست ؛ زیرا از امام على علیه‏ السلام روایت شده که فرمود : دو گروه در[ اعتقاد نسبت به ] من هلاک مى ‏شوند ؛ دوستدار زیاده نگر ، و دشمن کینه ‏ور .[۲۸]مگر اینکه بگوییم این سخن امام علیه‏ السلام به نحو قضیّه حقیقیّه است و به افرادِ واقعى موجود در خارج ، نظرى ندارد .از امام على علیه‏ السلام روایت شده که فرمود :اللهمّ إنّی بَریء مِنَ الغُلاة کَبَراءة عیسى ابن مریم مِن النَّصارى ؛ اللهمّ اخْذُلْهُم أَ بَداً ، ولا تَنْصُر منهم أَ حَداً ؛[۲۹]پروردگارا، همان‏گونه که عیسى بن مریم ازنصارى بیزارى جُست ، من از غُلات نفرت دارم ؛ خدایا ، پیوسته خوارشان گردان و هیچ یک از آنان را یارى مفرما .و از رسول خدا صلى ‏ الله‏ علیه‏ و‏آله روایت شده که به حضرت على علیه‏ السلام فرمود :لولا أَن یُقالَ فیک ما قالت النَّصارى فی المَسیح ، لَقُلتُ الیومَ فیک مَقالةً لاتَمُرُّ بِملأ مِن المُسْلِمین إلاّ أَخَذُوا ترابَ نَعْلَیکَ وفضلَ وُضوئک یَسْتَشْفُونَ به !ولکن حَسْبُک أن تکونَ مِنِّی وأَنَا منک ؛ تَرِثُنی وأَرِثُک ؛[۳۰]اگر بیم آنچه نصارى درباره مسیح گفتند ، نبود ، امرز درباره‏ات سخنى بر زبان مى ‏آوردم که به گروهى از مسلمانان نمى ‏گذشتى مگر اینکه خاک پایت رامى ‏گرفتند [ و سرمه چشم مى ‏ساختند ] و به آبى که هنگام وضو از اعضاى وضویت مى ‏ریخت شفا مى ‏جستند !لیکن همین سخن بس که تو از منى و من از تو ؛ تو از من ارث مى ‏برى و من از تو .چهار : روایاتى که کَشّى نقل مى ‏کند و دیگر اَحادیثى که مُورّخان آورده‏ اند ، وجودفعلى غُلات را [ در آن زمان ] اثبات مى ‏کند ، هرچند احتمال مى ‏رود که امرشان چنان بالا گرفته باشد که ابراز دارند ایشان داراى جمعیّتى فراوان و تأثیرگذارند تا بر رفتارناصبى ‏ها و عملکردشان سرپوش گذارند .افزون بر این ، روایاتى از پیامبر صلى ‏ الله‏ علیه‏ و‏آله نقل شده که فرمود : «به زودى آنچه برامّت‏هاى پیشین (بنى اسرائیل ، یهود ، نصارى …) جریان یافت ، بر امّتِ من جارى مى ‏شود» پیداست که از ماجراهاى این امّت‏ها ، ادّعاهاى الوهیّتِ «عُزَیر» و «عیسى »بود .پس آنچه را علاّمه عسکرى مانع پذیرش روایاتِ سوزاندنِ غلات مى ‏شمارد ،درست نمى ‏باشد .پنج : چگونه علاّمه عسکرى رحمه‏ الله وجود بت‏ پرستى را در جزیرة العرب (در روزگارامیرالمؤمنین علیه‏ السلام ) انکار مى ‏کند ؟! بودند کسانى که در ظاهر ، خود را مسلمان مى ‏نمایاندند در باطن ، بت ‏پرست بودند !مى ‏دانیم که منافقان ، در میان مسلمانان ـ به راستى ـ زیاد بودند و بیشتر کسانى که به اسلام تظاهر مى ‏کردند در اصل ، بت‏ها را مى ‏پرستیدند .

مضمون روایاتِ کَشّى

علاّمه عسکرى رحمه ‏الله مى ‏کوشد بیان دارد که شخصیّت «عبداللّه‏ بن سبا» وَهْمى است(و وجود خارجى ندارد) و آن گاه که به روایات شیعه مى ‏رسد ، پنج روایت را که کشّى ـ پیرامون عبداللّه‏ بن سبا ـ آورده (و سندسه روایت از آنها صحیح است) ذکر مى ‏کند ومى ‏گوید :در کتاب‏هاى شیعه ، به جز «رجال کشّى » سندى براى این روایات نیافتیم و شگفت اینجاست که اَصحاب جوامع حدیثى معتبر شیعه ، این روایات پنج‏گانه را نیاورده‏ اند .در کافى ، اثرِ کلینى (م۳۲۹ه) و در من لا یحضره الفقیه ، اثرِ صدوق(م۳۸۱ه) و در تهذیب و استبصار ، اثر شیخ طوسى ، این احادیث رانمى ‏یابیم و این ـ خود ـ دلالت دارد بر اینکه با وجود شهرت «رجال کشّى » نزد آنها ، به این روایات اعتماد نکردند .روایاتِ پنج‏گانه پیشین ، خاستگاه این سخن در کتاب‏هاى رجالى وحدیثى شیعه است که : «ابن سبا ، امام على را خدا مى ‏دانست» در طول قرن‏ها و نزد علمایى که در این فن خبره بودند ، همین روایات
دستاویز قرار گرفت .[۳۱] مى ‏گوییم :اوّلاً : کلینى ، پیش از کشّى مى ‏زیست ، نمى ‏توان انتظار داشت که از او حدیث بیاموزد یا نقل کند ؛ و امّا صدوق ، بسا بر کتاب کشّى دست نیافته تا از آن نقل کند وروایات از طریق دیگر به دست او نرسیده است .ثانیاً : خود این پژوهشگر (که به وفات کشّى در حدود سال ۳۴۰ هجرى تصریح دارد) بیان مى ‏دارد که مضمون روایاتِ کشّى در کتاب‏هاى ِ ملل و نحلِ پیش از عصرکشّى یا معاصران او ، وجود دارد ؛ در کتاب المقالات والفرق ، اثر سعد بن عبداللّه‏ اشعرى (م۳۱۰ه) و در فرق الشیعة ، اثر نوبختى (م۳۱۰ه) و در مقالات الإسلامیّین ، اثرعلى بن اسماعیل (م۳۳۰ه) این روایات ، موجود است .جز اینکه اینان ، آنها را به یک صورت و بى ‏سند مى ‏آورند و کَشّى آنها را جداجدا ومُسْنَد ذکر مى ‏کند .[۳۲]هرگاه مضمونِ روایت در مصادرِ پیش از دوره کَشّى یا همزمانِ او موجود باشد ،روایاتِ کَشّى را تقویت مى ‏کند و راستى و درستى آنها را گویاست .اعتمادِ علما بر این روایات و نقل آنها از کَشّى ، به جهتِ قوّتِ سند این روایات نزدآنهاست و تقویتِ آنها به مضمونِ روایاتِ کسانى که پیش از عصرِ کَشّى زندگى مى ‏کردند .اینکه علما به روایتِ مسند روى آورند ، نهایتِ احتیاط است و خدمتِ بزرگى براى علم به شمار مى ‏آید و بر این کار ، ستوده مى ‏شوند . ثالثاً : این پژوهشگر ، به رغم آنکه یادآور مى ‏شود ابن شهر آشوب ، متوفّاى سالِ۵۸۸ هجرى است ، بیان مى ‏دارد : یکى از روایاتى را که کَشّى آورده ، ابن شهر آشوب باز مى ‏گوید و به مصدرِ آن اشاره نمى ‏کند ؛ سپس مى ‏گوید :بر اساس آنچه ذکر کردیم ، نقل این روایات از سوى همه علما ، به نقل کَشّى باز مى ‏گردد .[۳۳]وى از کجا مى ‏داند که ابن شهر آشوب ، روایتش را از کَشِّى گرفته است ، نه شخصِ دیگر ؟!رابعاً : اینکه این روایات ، در کافى و مَن لا یَحْضُره الفقیه و تهذیب و استبصار ، نیامده است ، بر عدمِ اعتماد مؤلّفانِ آنها بر این روایات ، دلالت نمى ‏کند ؛ زیرا بسا آنها این روایات را در راستاى اَهداف نگارش کتاب‏ هاشان ندیده‏اند یا در هنگامِ تألیف ، به روایات (یاد شده) دست نیافته‏ اند ؛ روایات فراوانى هست که در این کتاب‏ هانیامده‏ اند ، و این کار ، آن روایات را از درجه اعتبار نمى ‏اندازد .خامساً : این پژوهشگر ، از کجا مى ‏داند که خاستگاه خداانگارى امام على   علیه‏ السلام   ازسوى عبداللّه‏ بن سبا ـ در کتاب‏هاى رجالى و حدیث شیعه ـ روایاتى است که فقط کَشّى آنها را ذکر مى ‏کند ؟! چرا مصدر سخنِ علما ، کتاب‏هاى مقالات و فرق نباشد که پیش از کَشّى یا معاصر با او وجود داشت ؟! یا چرا هر دوى اینها مصدرِ آنها نباشند ؟!چرا بعضى از آنچه را طبرى درباره عبداللّه‏ بن سبا آورده و آنچه را در حقِّ او به دست امیرالمؤمنین علیه‏ السلام اِجرا شد ، به این منابع اضافه نشود ؟! و چرا و چرا .. .
[۱] . شرح نهج البلاغه ۵ : ۶ ؛ قاموس الرجال ۹ : ۲۹۶ به نقل از شرح نهج البلاغه .
[۲] . قضاء أمیرالمؤمنین علیه‏ السلام    : ۳۲۲ ؛ و رجوع کنید به ، ذخائر العقبى : ۸۲ .
[۳] . شرح نهج البلاغة ۵ : ۷ .
[۴] . البیان والتبیین ۳ : ۸۱ و در چاپ شیخ حسن در مصر ، جلد ۳ ، ص۸۳ ؛ شرح احقاق الحق (ملحقات)۸ : ۳۳۱
[۵] . وسائل الشیعه آل البیت ۱۰ : ۲۵۰ (و جلد ۲۳ ، ص۱۶۹) ؛ فروع کافى ۴ : ۱۸۲ ـ ۱۸۳ ؛ مناقب آل اَبى طالب ۲ : ۹۳ ؛ بحار الأنوار ۴۰ : ۲۸۹ ؛ موسوعة أحادیث أهل البیت (نجفى ) ۴ : ۲۸۹ .
[۶] . قرب الإسناد : ۴۲ و در چاپ مؤسسه آل البیت ، ص۸۶ ؛ وسائل الشیعه (آل البیت) ۲۳ : ۲۶۸ (و جلد۲۷ ، ص۲۹۸) ؛ بحار الأنوار ۱۰۱ : ۲۸۷ ؛ جامع أحادیث الشیعه ۱۹ : ۴۷۰ (و جلد ۲۵ ، ص۶۸) .
[۷] . قرب الإسناد : ۷۱ و در چاپ آل البیت ، ص۱۵۲ ؛ وسائل الشیعه (آل البیت) ۲۳ : ۲۶۸ ؛ جامع أحادیث الشیعه ۱۹ : ۴۶۹ (و جلد ۲۵ ، ص۶۸) ؛ بحار الأنوار ۱۰۱ : ۲۸۷ .
[۸] . النوادر احمد بن محمّد بن عیسى : ۶۰ (و در چاپ سال ۱۴۰۸ هجرى ، ص۵۴) ؛ من لا یحضره الفقیه۳ : ۳۷۵ ؛ الإستبصار ۴ : ۴۰ ؛ تهذیب الأحکام ۸ : ۲۷۹ ؛ وسائل الشیعه (چاپ آل البیت) ۲۳ : ۲۶۷ ـ ۲۶۸ ؛ بحار الأنوار ۱۰۱ : ۲۸۹ ؛ جامع أحادیث الشیعه ۱۹ : ۴۶۹ ؛ مسند محمّد بن قیس بجلى : ۹۰ ، تحقیق بشیر مازندرانى .
[۹] . یمین صبر ، بدان معناست که شخص ، زندانى گردد تا ملزم به سوگند شود .
[۱۰] . فروع کافى ۷ : ۴۵۱ ؛ الإستبصار ۴ : ۴۰ ؛ تهذیب الأحکام ۸ : ۲۷۹ ؛ وسائل الشیعه آل البیت ۲۳ : ۲۶۶ ؛جامع أحادیث الشیعه ۱۹ : ۴۶۹ .
[۱۱] . پیرامون این روایت و روایت بعدى ، رجوع کنید به ؛ النوادر احمد بن محمّد بن عیسى : ۵۲ ؛ فروع کافى ۷ : ۴۴۹ ؛ من لا یحضره الفقیه ۳ : ۳۷۶ ؛ تهذیب الأحکام ۸ : ۲۷۷ ؛ وسائل الشیعه (آل البیت) ۲۲ : ۳۴۳ (و جلد ۲۳ ، ص۲۵۹ ـ ۲۶۰ ؛ و جلد ۲۷ ، ص۳۰۳) ؛ مستدرک الوسائل ۱۶ : ۶۵ ؛ الفصول المهمّة (حرّ عاملى ) ۲ : ۴۱۱ ؛ بحار الأنوار ۱۰۱ : ۲۸۶ ؛ جامع أحادیث الشیعه ۱۹ : ۴۶۲ ـ ۴۶۳ ؛ تفسیر نور الثقلین ۵ : ۱۴۶ و۴۹۹ (و جلد ۵ ، ص۵۸۸) ؛ تفسیر المیزان ۱۹ : ۳۳ و۱۹۴ و۳۰۷٫
[۱۲] . به پاورقى قبل مراجعه شود .
[۱۳] . فروع کافى ۷ : ۴۵۱ ؛ الإستبصار ۴ : ۳۹ ؛ تهذیب الأحکام ۸ : ۲۷۹ ؛ وسائل الشیعه ۲۳ : ۲۶۷ ؛ النوادراحمد بن محمّد بن عیسى : ۶۰ .
[۱۴] . سوره مائده ۵ آیه ۴۹ .
[۱۵] . فروع کافى ۷ : ۴۵۱ ، الإستبصار ۴ : ۳۹ ؛ تهذیب الأحکام ۸ : ۲۷۸ ؛ وسائل الشیعه آل البیت ۲۳ : ۲۶۶ ؛بحار الأنوار ۱۰۱ : ۲۸۸ ؛ جامع أحادیث الشیعه ۱۹ : ۴۶۸ .
[۱۶] . فروع کافى ۷ : ۴۵۱ ؛ وسائل الشیعه آل البیت ۲۳ : ۲۶۶ ؛ جامع أحادیث الشیعه ۱۹ : ۴۶۸ ؛ النوادر(احمد بن محمّد بن عیسى ) : ۳۰ .
[۱۷] . در لغت نامه دهخدا «زر و بابل» ضبط است م .
[۱۸] . در لغت نامه دهخدا «هیردیس» ضبط است م .
[۱۹] . قضاء أمیرالمؤمنین علیه‏ السلام    شوشترى : ۲۳۱ ـ ۲۳۲ ؛ و رجوع کنید به ، فروع کافى ۴ : ۱۸۱ ـ ۱۸۳ ؛ وسائل الشیعه (آل البیت) ۱۰ : ۲۴۹ ـ ۲۵۰ ؛ بحار الأنوار ۳۸ : ۶۰ ـ ۶۱ (و جلد ۴۰ ، ص۲۸۸ ـ ۲۸۹) ؛ جامع أحادیث الشیعه ۲۶ : ۱۶ ـ ۱۷ ؛ موسوعة أحادیث أهل البیت علیهم‏السلام (نجفى ) ۴ : ۲۸۹ ؛ تفسیر نور الثقلین ۵ : ۴۶۲ .
[۲۰] . رجال کشّى : ۹۹ ـ ۱۰۰ چاپ کربلا ؛ خلاصة الرجال (علاّمه حلّى ) ؛ قاموس الرجال ۵ : ۴۶۱ ؛ وسائل الشیعه (دار الإسلامیّه) ۱۸ : ۵۵۴ ؛ مستدرک الوسائل ۱۸ : ۱۶۹ ؛ الهدایة الکبرى : ۱۵۱ ؛ نوادر المعجزات : ۲۱ ؛ مناقب آل أبى طالب ۱ : ۲۲۷ ؛ مدینة المعاجز ۱ : ۲۲۶ ؛ جامع أحادیث الشیعه ۲۶ : ۶۷ ؛ الغدیر ۳ : ۹۴ ؛ تأویل مختلف الحدیث : ۷۰ ؛ اختیار معرفة الرجال ۱ : ۳۲۳ ؛ خلاصة الأقوال : ۳۷۱ ؛ التحریر الطاووسى : ۳۴۵ ؛ نقد الرجال ۳ : ۱۰۹ ؛ جامع الروایة : ۴۸۵ ؛ طرائف المقال ۲ : ۹۶ ؛ مستدرکات علم رجال الحدیث ۵ : ۲۱ ؛ معجم رجال الحدیث ۱۱ : ۲۰۵ ؛ میزان الإعتدال ۲ : ۴۲۶ ؛ لسان المیزان ۳ : ۲۸۹ ـ ۲۹۰ ؛ أعیان الشیعه ۱ : ۳۱ ؛ شرح إحقاق الحق (الملحقات) ۸ : ۶۴۶ .
[۲۱] . رجوع کنید به ، السنن الکبرى بیهقى ۹ : ۷۱ ؛ الغدیر ۷ : ۱۵۶ ؛ فتح البارى ۶ : ۱۰۶ ؛ شرح نهج البلاغة ۵ :۵ (و جلد ۸ ، ص۱۱۹) ؛ أحکام القرآن (ابن عربى ) ۳ : ۵۱۵ ؛ عمدة القارى ۱۴ : ۲۶۴ ؛ شرح إحقاق الحق (الملحقات) ۸ : ۶۴۵ .
[۲۲] . رجوع کند به ، تاریخ الأُمم والملوک ۳ : ۲۶۴ و جلد ۲ ، ص۶۱۹ ؛ البدایة والنهایة ۶ : ۳۱۹ ؛ تاریخ یعقوبى ۲ : ۱۳۷ ؛ الفتوح ۱ : ۱۰ ؛ الخصال : ۱۷۱ و۱۷۳ ؛ بحار الأنوار ۳۰ : ۱۲۳ (وص۱۳۶ و۱۳۸ و۱۴۱ و۳۵۲) ؛ خلاصة عبقات الأنوار ۳ : ۳۲۲ و۳۲۴ ؛ الغدیر ۷ : ۱۷۰ ؛ تاریخ مدینة دمشق ۳۰ : ۴۱۸ و۴۲۰ .و رجوع کنید به ، تاریخ الإسلام (ذهبى ) ۱ : ۱۱۷ ـ ۱۱۸ ؛ إثبات الهداة ۲ : ۳۵۹ و۳۶۷ ـ ۳۶۸ ؛ العقد الفرید ۴ : ۲۶۸ ؛ الإیضاح (ابن شاذان) : ۱۶۱ ؛ الإمامة والسیاسة ۱ : ۱۸ ؛ سیر أعلام النبلاء (سیر الخلفاء الراشدین) : ۱۷ ؛ مجموع الغرائب (کفعمى ) : ۲۸۸ ؛ مروج الذهب ۱ : ۴۱۴ (و جلد ۲ ، ص۶۰۱) ؛ شرح نهج البلاغه ۱ : ۱۳۰ (و جلد ۱۷ ، ص۱۶۴ و۱۶۸ ؛ و جلد ۶ ، ص۵۱ ؛ و جلد ۲ ، ص۴۶ ـ ۴۷ ؛ و جلد ۲۰ ، ص۱۷ و۲۴) ؛ میزان الاعتدال ۳ : ۱۰۹ (و جلد ۲ ، ص۲۱۵) ؛ لسان المیزان ۴ : ۱۸۹ ؛ کنز العمّال ۳ : ۱۲۵ (و جلد ۵ ، ص۶۳۱ ـ ۶۳۲) ؛ الرسائل الإعتقادیّه (رسالة طریق الإرشاد) : ۴۷۰ ـ ۴۷۱ ؛ منتخب کنز العمّال (چاپ شده در پانویس مسند احمد) ۲ : ۱۷۱ ؛ المعجم الکبیر (طبرانى ) ۱ : ۶۲ ؛ ضیاء العالمین (نسخه خطّى ) ج۲ ، ق۳ ، ص۹۰ و۱۰۸ (به نقل از چندین مصدر) ؛ النصّ والإجتهاد : ۹۱ ؛ السبعة من السلف : ۱۶ ـ ۱۷ ؛ معالم المدرستین ۲ : ۷۹ ؛ مرآة الزمان .و رجوع کنید به ، زهر الربیع ۲ : ۱۲۴ ؛ أنوار الملکوت : ۲۲۷ ؛ نفحات اللاّهوت : ۷۹ ؛ حدیقة الشیعة ۲ : ۲۵۲ ؛ تشیید المطاعن ۱ : ۳۴۰ ؛ دلائل الصدق ۳ ، ق۱ ، ص۳۲ ؛ حیاة الصحابه ۲ : ۲۴ ؛ الشافى (سیّد مرتضى ) ۴ : ۱۳۷ ـ ۱۳۸ ؛ المغنى (عبدالجبّار) ج۲۰ ، ق۱ ، ص۳۴۰ ـ ۳۴۱ ؛ نهج الحقّ : ۲۶۵ ؛ الأموال (ابى عبید) : ۱۹۴ (هرچند که بدان تصریح نکرده است) ؛ مجمع الزوائد ۵ : ۲۰۳ ؛ تلخیص الشافى ۳ : ۱۷۰ ؛ تجرید الإعتقاد : ۴۰۲ ؛ کشف المراد : ۴۰۳ ؛ مفتاح الباب (الباب الحادى عشر ، اثر عرب شاهى ، با تحقیق مهدى محقّق) : ۱۹۹ ؛ تقریب المعارف : ۳۶۶ ـ ۳۶۷ ؛ اللوامع الإلهیّة فى المباحث الکلامیّة (مقداد) : ۳۰۲ ؛ مختصر تاریخ دمشق ۱۳ : ۱۲۲ ؛ منال الطالب : ۲۸۰ .و بنگرید به ، الکامل (ابن اَثیر) ۲ : ۱۴۶ (حوادث سنه ۱۱ه) ؛ الإصابة ۲ : ۲۲۳ ؛ المواقف (إیجى ) : ۴۰۳ .
[۲۳] . عبداللّه‏ بن سبا ۲ : ۱۷۲ چاپ دار الزهرا ، سنه ۱۴۲۷ه .
[۲۴] . یعنى کتاب «الصحیح من سیرة الإمام على   علیه‏ السلام   » م .
[۲۵] . من لا یحضره الفقیه ۳ : ۹۱ و در چاپ جامعه مدرّسین ، ص۱۵۱ ؛ تهذیب الأحکام ۱۰ : ۱۳۸ و۱۴۰ ؛الأمالى (طوسى ) ۲ : ۲۷۵ ؛ بحار الأنوار ۷۶ : ۲۲۶ ـ ۲۲۷ ؛ وسائل الشیعة (آل البیت) ۲۸ : ۳۳۹ ؛ جامع أحادیث الشیعه ۲۶ : ۷۵ .
[۲۶] . فروع کافى ۷ : ۲۵۷ و۲۵۹ ؛ الإستبصار ۴ : ۲۵۴ ؛ تهذیب الأحکام ۱۰ : ۱۳۸ ؛ وسائل الشیعة آل البیت۲۸ : ۳۳۴ ؛ الأمالى (طوسى ) : ۲۲۶ ؛ بحار الأنوار ۴۰ : ۳۰۰ (و جلد ۴۲ ، ص۱۶۱ ؛ و جلد ۷۶ ، ص۲۲۷) ؛ جامع أحادیث الشیعه ۲۶ : ۶۴ ـ ۶۵
[۲۷] . فروع کافى ۴ : ۱۸۱ ـ ۱۸۳ ؛ وسائل الشیعه آل البیت ۱۰ : ۲۴۹ ـ ۲۵۰ ؛ بحار الأنوار ۳۸ : ۶۰ ـ ۶۱ (و جلد ۴۰ ، ص۲۸۸ ـ ۲۸۹) ؛ جامع أحادیث الشیعه ۲۶ : ۱۶ ـ ۱۷ ؛ موسوعة أحادیث أهل البیت علیهم‏السلام (نجفى ) ۴ : ۲۸۹ ؛ تفسیر نور الثقلین ۵ : ۴۶۲ ؛ شرح نهج البلاغة ۵ : ۶ ؛ قضاء أمیرالمؤمنین علیه‏ السلام    (شوشترى ) : ۲۳۱ ـ ۲۳۲ ، چاپ مؤسسه اَعلمى .
[۲۸] . رجوع کنید به ، نهج البلاغه عبده ۴ : ۲۸ و۱۰۸ ؛ بحار الأنوار ۲۵ : ۲۸۵ (و جلد ۳۴ ، ص۳۰۷ و۳۳۶ ؛ وجلد ۳۹ ، ص۲۹۵ ؛ و جلد ۴۷ ، ص۱۶۷) ؛ شرح نهج البلاغه (ابن اَبى الحدید) ۴ : ۱۰۵ (و جلد ۵ ، ص۴ ؛ و جلد ۱۸ ، ص۲۸۲) ؛ خصائص الأئمّه : ۱۲۴ ؛ شرح الأخبار ۱ : ۱۶۰ ؛ معدن الجواهر (کراجکى ) : ۲۶ ؛ مناقب آل اَبى طالب ۱ : ۲۲۷ ؛ العمدة (ابن بطریق) : ۲۱۲ ؛ عیون الحکم والمواعظ : ۵۱۱ ؛ عوالى اللآلى ۴ : ۸۷ ؛ کتاب الأربعین (شیرازى ) : ۱۵۹ ؛ کنز العمّال ۱۱ : ۳۲۴ (چاپ مؤسسة الرساله) ؛ تاریخ مدینة دمشق ۴۲ : ۲۹۷ ؛ نهج الإیمان : ۴۹۰ ؛ ینابیع المودّه ۱ : ۳۲۸
[۲۹] . رجوع کنید به ، الأمالى طوسى ۲ : ۲۶۴ (و در چاپ دار الثقافه قم ،ص ۶۵۰) ؛ بحار الأنوار ۲۵ : ۲۶۶و۲۸۴ (و جلد ۷۶ ، ص۲۲۶) ؛ مناقب آل اَبى طالب ۱ : ۲۲۶ ؛ موسوعة أحادیث أهل البیت علیهم‏ السلام (نجفى ) ۸ : ۱۶۵ .
[۳۰] . رجوع کنید به ، بحار الأنوار ۲۵ : ۲۸۴ ؛ مناقب آل اَبى طالب ۱ : ۲۲۷ ؛ نهج الإیمان : ۴۷۹ و۴۸۷ ؛ شرح احقاق الحق المحلقات ۷ : ۲۹۵ ؛ و جلد ۲۲ ، ص۳۵۸ ؛ به نقل از «أرجح المطالب ، ص۴۴۸، چاپ لاهور؛ وبه نقل از الوسیله (عمر بن‏خضر موصلى ) : ۱۷۲ ، چاپ حیدر آباد الدکن.
[۳۱] . عبداللّه‏ بن سبا ۲ : ۱۷۸ ـ ۱۸۰ چاپ سال ۱۴۲۷ه .
[۳۲] . همان ، ص۱۷۶ .
[۳۳] . همان .

پاسخ دهید لغو پاسخ