(بازشناسى ریشه هاى جاهلى در پدیده منع تدوین حدیث) تألیف سیّد على شهرستانى گزینش و پارسى گردانى ِ بخش فرهنگى مؤسسه حضرت امام هادى علیه الصلاة والسلام به پیشگاه بزرگ بانوى اسلام که در برابر جاهلیّتِ باز آمده خودگزینانِ سقیفه ایستاد و بانگ زد :هان اى مردمان ،من فاطمه ام … مقدمه مؤسسه رسول خدا صلى الله علیه وآله ، نویسندگانى داشتند که وحى را مى نگاشتند (= کاتبان وحى ) وتعدادى بودند که نامه هاى ایشان و عهدنامه ها را کتابت مى کردند .این مطلب حتمى تاریخى بدین معناست که در طول رسالت پیامبر نوشته هاى ِبسیارى پدید آمد . همچنین بیش از پنجاه تن از صحابه ، حدیث پیامبر صلى الله علیه وآله رامى نوشته اند :حضرت امیرالمؤمنین على علیه السلام ،عبداللّه بن عمرو بن عاص ،جابر بن عبداللّه انصارى ،سَمُرة بن جُندَب ،سعد بن عباده انصارى ،عبداللّه بن عبّاس و …آثارى که از این صحابه ماند در دوره هاى بعد به کار گرفته شد و نگارش هایى در پى ِ سفارش رسول خدا صلى الله علیه وآله به ثبت حدیث خویش ، شکل گرفت .
مى دانیم پیامبر صلى الله علیه وآله در واپسین لحظه هاى حیات نیز خواهان نوشتن وصیّتِ خود بودند که برخى صحابه نگذاشتند !محدّثانى از اهل سنّت ـ بدون توجّه به شواهدِ فراوان پیش گفته ـ مى گویند :براساسِ روایت ابوسعید خُدْرى و زید بن ثابت ، رسول خدا صلى الله علیه وآله در زمانى ، بانگارشِ حدیثِ خود موافق نبوده اند و یاران خویش را نهى نیز کرده اند .اگرچه از سوى محققان اهل سنت ، روایتهاى ابو سعید و زید پذیرفته نشده ، امابه عنوانِ یک نظریه مطرح گردیده است .پژوهشگران شیعه اساسِ این دست روایات را نادرست مى شمارند و هیچگونه نهى از کتابت و نقل حدیث را باور ندارند .دیدگاه شیعه انگیزه هاى گوناگونى از جمله : سیاستِ خلفا ، بسترهاى ویژه اجتماعى (باورهاى جاهلى و …) ، نابودى احادیث فضایل و رذایل نقل شده از پیامبر صلى الله علیه وآله و … را پشتِ پرده این جریان مى داند .با گذشتِ زمان ، روایتهاى اهل سنّت درباره نوشته نشدن حدیث در عصرپیامبر صلى الله علیه وآله از سوى ِ دانشیانِ دین ـ چه شیعه و چه سنى ـ به نقد کشیده شد و به آرامى جریانى توانا را شکل داد . از مهمترین کتابهاى این موضوع مى توان به :تدوین الحدیث ، از سید مُناظر احسن کیلانى ؛دراسات فى الحدیث النبوى و تاریخ تدوینه ، نوشته محمد مصطفى اعظمى ؛السنة قبل التدوین ، نگارشِ محمّد عجاج خطیب ؛علوم الحدیث و مصطلحه ، تألیفِ صبحى صالح ؛تدوین الحدیث عند الشیعة الامامیة (بدایته المبکر فى عهد الرسول ومصیره حتى الکلینى ) از محمّد على مهدوى راد ؛دراسات فى الحدیث والمحدّثینِ ، هاشم معروف حسنى ؛تدوین السنه الشریفه ، نگاشته سید محمّدرضا حسینى جلالى ؛پژوهشى در تاریخ حدیث شیعه ، تألیف مجید معارف ؛منع تدوین الحدیث ، از سید على شهرستانى (نویسنده تاریخ حدیث النبوى ، که ترجمه آن را مى بینید) و …استاد شهرستانى ، براساس پژوهشهاى ریشه دار خویش در پدیده منع تدوین حدیث ، آثارى فراهم مى سازد که در هر یک مى خواهد خواننده به ریشه ها ، بسترها ،زمینه سازى ها ، مفهوم آفرینى ها و … به خوبى توجه کند .به عبارت دیگر ، اگر مى بینیم در زمانى از شخصیت پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله مى کاهند وبرخى صحابه را بَرمى کشند ، یا حدیثى مى سازند و سقیفه اى شکل مى دهند ، اینهایک روزه نمایان نشد بلکه برنامه ریزى هایى داشته است .این دیدگاه را در کتابهاى نویسنده : معمّاى ازدواج عمر با حضرت ام کلثوم ، بااندیشوران مسلمان ، تأملى در مفهوم یک لقب ، پژوهشى در اذان ، وضوى پیامبر صلى الله علیه وآله و .. شاهدیم .در «تاریخ الحدیث النبوى » هم مؤلف در پى اثبات مطالبى ، از جمله موارد ذیل مى باشد :* تأثیر باورهاى جاهلى ِ بعضى از صحابه در رویکردها و رفتار هاشان .* شکل گیرى دو جریان ، یکى آنانى که گوش به فرمانِ پیامبر رحمت و رسول خدا هستند و یقین دارند ایشان فقط از وحى مى گوید و انجام مى دهد و دیگرانى که پیامبر را انسانى عادى دانسته و …چهره هاى اصلى جریان دوم ، نتوانستند از باورهاى جاهلى خویش دست بردارندو آنها را به دور افکنند . همچنان به نَسَب ، پستى ِ زن ، قبیله محورى ، کهنسالى گرایى ،حفظِ مطالب به عنوان بهترین شیوه یادگیرى و … پاى بندند . باورهاى نادرست اینان در رفتارشان بازتاب داشت ، زمانى به عنوانِ صحابى بر پیامبر صلى الله علیه وآله در صلح حدیبیّه تندى مى کنند و گاهى در برابر دخت گرامى رسول خدا صلى الله علیه وآله مى ایستند و ارث وى رااز دستش درمى آورند ، و اگر لازم باشد حدیث هم مى سازند !نویسنده کتاب منابعى شایسته را از نظر گذرانده : پس از قرآن ، نهج البلاغه وخطبه فدکیه صدیقه طاهره ، تاریخهاى عمومى همچون تاریخ طبرى ، کامل ابن اثیرو … زندگى نامه امامان علیهم السلام مانندِ ارشادِ مفید ، تذکرة الخواص ابن جوزى …جنگنامه هایى چون نبردِ جمل … کتابهاى رجال و طبقات : الاصابه ،الاستیعاب …کتابهاى انساب : انساب الاشراف … کتابهاى حدیثى : جوامع حدیثى شیعه وصحاح اهل سنت ، نگارشهاى فرقه شناختى و تکنگارى هاى ارزشمندى همچون الغدیر و … همه و همه منابع اصلى کتاب را تشکیل مى دهد .نوشته حاضر بر دو باب است :باب نخست : دوره نهادینه سازى (عصر تأصیل)و باب دوم : دوره تدوین مقصود از باب نخست ، دوره شکل گیرى مفاهیم و انتقال از جاهلیت تا پایان زمانِ جانشینان مى باشد و دوره تدوین ، تدوین حدیث رسول خدا صلى الله علیه وآله در عهد عُمَر بن عبدالعزیز است .شاید بتوان «تاریخ الحدیث النبوى » را مقدمهاى براى «منع تدوین الحدیث»دانست تا خواننده بیشتر با دیدگاه هاى مؤلف و موضوع آشنا شود .پارسى گردانى و گزینشِ دفتر نخست کتاب ، زیر نظرِ استاد شهرستانى و به قلمِ محقّق فرزانه جناب آقاى سید هادى حسینى انجام پذیرفت ، خداوند به هر دوى ایشان پاداشى سزاوار دهاد .و سخن پایانى :اَللّهُمَّ کُنْ لِوَلِیِّکَ الْحُجَّةِ بْنِ الحَسَنِ الْعَسْکَری صَلَواتُکَ عَلَیْهِ وَعَلى آبائِهِ فی هذِهِ السّاعَةِ وَفی کُلِّ سَاعَةٍ وَلِیّاً وَحافِظاً وَقائِداً وَناصِراًوَدَلیلاً وَعَیْناً حَتّى تُسْکِنَهُ اَرْضَکَ طَوْعاً وَتُمَتِّعَهُ فِیها طَویلاً .ارض اقدس رضوى بخش فرهنگى مؤسسه حضرت امام هادى علیه الصلاة والسلام
پیش گفتار
سنّتِ مبارک پیامبر صلى الله علیه وآله پس از کتاب خدا ، دومین مصدر تشریع احکام اسلامى مى باشد و از آنجا که تکیه سنّت ، حدیث پیامبر صلى الله علیه وآله است باید در این زمینه روشنگرى گردد و بیشتر بدان پرداخته شود .علم حدیث از علوم اساسى و مهم در فهم شریعت اسلام و استنباط احکام آن ،مى باشد .بعضى ، آنگاه که اصطلاح «علم حدیث» یا «حدیث پیامبر» را مى شنوند ، به خطا ،مى پندارند که موضوعِ آن فقط بیانِ فرائض و سُنَنى است که رسول گرامى اسلام آورد ،اما حق این است که دایره کاربرد حدیث بسى فراتر از چیزى است که ما مى پنداریم ؛تفسیر قرآن ، توضیح واژه هاى ناآشناى زبانى عربى ، آگاه سازى بر امور غیبى وچیزهایى که در جهان هستى و حیات آدمى نقش آفرین اند ، در احادیث پیامبر به چشم مى خورد .افزون بر این ، پندها ، داستانها ، مسائل اخلاقى ، احکام شرعى و اجتماعى (و دیگر چیزها) از سایر موضوعاتِ احادیثِ نبوى است .پس اصطلاح «علم حدیث» عنوان گسترده اى است که قلمروهاى مختلف را دربرمى گیرد و نیازمند بررسى در چند جهت اساسى زیر است : ۱ . تاریخ حدیث . ۲ . راویان حدیث . ۳ . درایتِ حدیث . ۴ . فقه حدیث . مقصودمان از تاریخ حدیث بیان دوره هایى است که پیش از بعثت تا تدوین آن درعهد مَروانى ّ ، بر حدیث رسول خدا صلى الله علیه وآله گذشت ، همراه با اشاره به ریشه هاى منع تدوین حدیث و افکار حاکم بر عرب در جاهلیت و صدر اسلام .و مراد از «راویان حدیث» بحث درباره رجالِ حدیث و جَرْح و تعدیل آنهاست که امروزه «علم رجال حدیث» نامیده مى شود . و « درایت حدیث» بحث درباره سند و متن آن مى باشد تا جایگاه حدیث را از نظردرستى و نادرستى و شناختِ چگونگى روایت و آداب نقل آن ، بشناسیم .بحث در این باره کُبروى است ، نه صُغروى (چنان که در کتابهاى رجال حدیث مى بینیم) و این ، نزد بعضى مصطلح حدیث نامیده مى شود و بعضى دیگر آن را اصول حدیث نامند ، و نزد کسانى علم حدیث به شمار مى آید .و فقه الحدیث بحث درباره وجوه توریه و تأویل در کلام پیامبر صلى الله علیه وآله و امامان علیهم السلام مى باشد ؛ زیرا امام صادق علیه السلام فرمود :لا یکونُ الرجلُ مِنکم فَقیهاً حتّى یَعْرِفَ مَعاریضَ کلامِنا ؛[۱]کسى از شما را نمى توان فقیه دانست مگر اینکه گوشه ها (و کنایه هاى )سخن ما را بشناسد .ما ـ در اینجا ـ به بررسى «راویانِ حدیث» و «درایتِ حدیث» نمى پردازیم چون دراین زمینه سخنان زیادى گفته شده و کتابهاى فراوانى نگارش یافته است . کانون توجه ما «تاریخ حدیث» و «فقه حدیث» است ؛ زیرا نیاز شدیدى به پژوهش درباره آنها احساس مى شود .بحث درباره تاریخ حدیث را در آغاز آوردیم ؛ زیرا پیرایه هایى را که سنّت نَبَوى ـ بعد از پیامبر صلى الله علیه وآله ـ با آن آمیخت ، براى ما روشن مى سازد .تحقیق در باب تاریخ حدیث را در دو باب قرار دادیم :باب اول : عصر نهادینه سازى .باب دوم : عصر تدوین .مقصود از دوره نخست ، عصر پى ریزى شالوده ها و مفاهیم [ ویژه اى ] پس ازرسول خداست ؛ زیرا مى دانیم برخى اعراب آنچه را پیامبر صلى الله علیه وآله آورد نپذیرفتند و به منزلتِ پیامبر صلى الله علیه وآله و اینکه آن حضرت فرستاده پروردگار جهانیان است ، معتقد نبودندیا ایمان ناقصى به آن داشتند .به همین جهت ، اینان با پیامبر صلى الله علیه وآله و احادیثِ آن حضرت از نگاه یک بشر عادى ـ که در ناراحتى چیزى مى گوید که در حالت عادى به زبان نمى آورد ـ مى نگریستند ودر مقابل ، از بعضى دیدگاهشان درمى یابیم که ایمان آنها به اصولى است که ریشه درجاهلیت داشت و آنها را استوار مى ساختند ؛ مانند نژادپرستى عربى ، و توجه زیاد به اَنساب و سایر افکار جاهلى .بررسى ژرفِ این دیدگاه نسبت به پیامبر اسلام و بازشناسى ریشه هاى جاهلى آن را در پنج مرحله باید واکاویم : ۱ . عرب و حدیث حضرت محمّد بن عبداللّه صلى الله علیه وآله پیش از بعثت . ۲ . حدیث رسولِ خدا صلى الله علیه وآله پس از بعثت تا هنگام وفات (سال ۱۱ه) ۳ . حدیث پیامبر صلى الله علیه وآله در دوران جانشینان :الف) حدیث رسول خدا صلى الله علیه وآله در عهد ابوبکر (سال ۱۱ ـ ۱۳ه) ب) حدیث رسول خدا صلى الله علیه وآله در عهد عمر بن خطّاب (سال ۱۳ ـ ۲۳ه) ج) حدیث رسول خدا صلى الله علیه وآله در عهد عثمان بن عفّان (سال ۲۳ ـ ۳۵ه) د) حدیث رسول خدا صلى الله علیه وآله در عهد على بن ابى طالب علیه السلام (سال ۳۵ ـ ۴۰ه) ۴ . حدیث پیامبر صلى الله علیه وآله در عهد اُمَوى ّ (سال ۴۰ ـ ۶۳ه) ۵ . حدیث پیامبر صلى الله علیه وآله در عهد مَروانى ّ (سال ۶۴ ـ ۱۳۲ه) به خواستِ خداوند پس از آنکه این مراحل پنج گانه را به خوبى شناختیم ،بحثمان را به عصر تدوین و آنچه را درباره منع تدوین حدیث ، نوشته ایم پیوندمى دهیم .پیشنیاز بحث ، به دست دادنِ تصویرى از شبه جزیره عربستان ، به لحاظِ جغرافیایى،فرهنگى، دینى و … مى باشد ؛ چرا که بسترِ اسلام و زیستگاهِ عرب بودوشناخت عصر جاهلیّت و جنبه هاى گوناگون آن ـ از جمله ویژگى هاى نظام قبیلهاى ـ ما را در دستیابى به حقیقت هاى نهانى ارزشمندى یارى مى رساند .پروردگارا ! من برخى از فرزندانم رادر سرزمین کشت ناپذیر ، نزدیک خانه محترم تو جاى دادم …سوره ابراهیم : ۳۷ ۱] . معانى الأخبار ۲ : ۳ .