آداب زیارت داراى سلسله اعمال و مراسم ویژه اى است ؛ مانند طهارت ، ذکر ودعا ، نماز و خضوع و خلوص ، توجّه به عظمت روحى پیامبر یا امام ، و دیگر اعمال گوناگونى که در کتابهاى مختلف شیعه و سنّى وارد شده است ، و هنگام حضور درمراقد مقدّس ـ و پیش از همه مرقد پیامبر بزرگ ـ انجام مى پذیرد .ما در اینجا ، به ذکر نمونه هایى از آنچه در این باره ـ از سوى شیعه و سنّى ـ نوشته شده ، بسنده مى کنیم :
آ . کتابهاى شیعه
شهید اول مجموعه اى از آداب را آورده که در زیارت رسول کریم ص و نزد دیگرمراقد مقدّس ، ادا مى شود ؛ چکیده آنها چنین است :
۱ . غُسل … و با طهارت بودن ، پس اگر کسى محدث شود باید دو مرتبه غسل کند … آمدن با فروتنى و خشوع در جامه اى پاک و تمیز و تازه . ۲ . ایستادن بر باب و دعا و اذن [ درآمدن به آن مکان را ] خواستن ، با سخنان مأثور[۱] . ۳ . ایستادن در [ مقابل ] ضریح . ۴ . در حال زیارت رو به مَزور بودن و [ هرچند این کار سبب شود زائر ] پشت به قبله [ باشد ] . ۵ . زیارت به مأثور ، و [ در زیارت ] سلام و حضور بسنده است . ۶ . پس از زیارت ، گزاردن دو رکعت نماز . ۷ . بعد از دو رکعت نماز ، [ خواندن ] دعا [ ها ] یى که نقل شده است . ۸ . تلاوت مقدارى قرآن در نزد ضریح ها و اِهداى آن به مزور ۹ . حضور قلب در همه حال به قدر توانایى ، و توبه از گناه و آمرزش خواستن ودست کشیدن [ و دل کندن از دیگر چیزها ] . ۱۰ : تَصَدُّق [ انفاق مالى ] بر خادمان و نگهبانان . ۱۱ . آن گاه که انسان از زیارت به منزلش باز مى گردد ، تا زمانى که در آنجا مُقیم وساکن است مستحب است دوباره به زیارت برود ؛ و هنگامى که زمان خروج [ وحرکت از آنجا ] فرا رسید ، وداع کند و دعاى مأثور بخواند و از خدا بازگشت به آن مکان را بطلبد . ۱۲ . اینکه زائر پس از زیارت بهتر از قبل آن باشد . ۱۳ . براى پاس داشت حُرمت و تشدید شوق ، هنگام پایان یافتن زیارت و رسیدن به مقصود ، در خروج شتاب ورزیدن . ۱۴ . صدقه دادن بر نیازمندان آن بُقعه [ و سرزمین [۲]] . و در جاى دیگر ، آداب خاصى را براى زیارت پیامبر ص ذکر مى کند ، و مى گوید :هنگامى که [ شخص ] به مدینه روانه شد باید براى درآمدن به آن و ورود به مسجدو زیارت پیامبر ص غسل کند ؛ و از باب جبرئیل به مسجد درآید ، و هنگام ورود دعا بخواند ؛ هنگامى که به مسجد درآمد نماز تحیّت گزارد ، سپس نزد سرور سرورمان رسول خدا بیاید ، و آن حضرت را در حالى که حجره اش پیش رو باشد از پایین سر ،زیارت کند ، سپس به جانب جلو حجره بیاید و رو به آن حضرت و پشت به قبله ، بر اوسلام فرستد و به مأثور یا به آنچه در ذهن حاضر دارد او را زیارت کند ؛ آن گاه رو به قبله گرداند و به آنچه دوست دارد دعا کند ، سپس دو رکعت نماز زیارت در مسجد به جا آورد ، و پس از آن دعا بخواند[۳] .
ب . کتابهاى اهل سنّت
فاکهى [۴] در کتابش ۹۴ مورد از آداب زیارت را ذکر کرده است ، ما بعضى از آنها رامى آوریم : ۵۱ . اینکه زائر ، پیش از ورود به مدینه ، غسل کند ، پس وضو بگیرد ، و اگر حسّاً یاشرعاً آب نیابد تیمُّم کند … و پاکیزهترین لباسش را بپوشد ، و در ظاهر [ چنین به نظرمى رسد که ] سفید أولى است . ۵۲ . استعمال بوى خوش براى ورود به مدینه و مسجد ، و مِشک افضل است . ۵۳ . هنگامى که حجره بلند مرتبه و برجسته آن حضرت برایش نمایان شد ،عظمت مدینه شریف را به خاطر آورد با این اعتقاد که آنجا ، پس از مکّه ، برترین نقطه زمین است ، و بقعه اى که اعضاى مقدّس او را در بر گرفته برتر از عرش و کرسى وکعبه مى باشد … . ۵۴ . هنگام وارد شدن به شهر بگوید :باسم اللّه ، ما شاء اللّه ، لا قُوّة إلاّ باللّه « رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَل لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً »[۵] با نام خدا [ به این مکان درآمدم ] ، آنچه خدا خواست [ مى پسندم ] ، و هیچ توان و نیرویى نیست مگر به [ توفیق و مدد ] خدا ؛ « پروردگارا ، مرا به راستى و درستى درآور ، و به راستى و درستى خارج ساز ، و از نزدخود برایم قدرتو توانى قرار ده که یارى شده باشد» . ۵۵ . اینکه پاى پیاده و نیز پابرهنه به مدینه درآید ، از باب قیاس بر وارد شدن به مکّه . ۵۶ . پیش از ورود به مسجد ، صدقه دهد ، و [ در این راستا ] نیازمندان مدینه اولى اند . ۵۷ . پس از درآمدن [ به مدینه ] ابتدا به مسجد آید مگر براى حاجتى ؛ پس هنگامى که آن را مشاهده کرد مستحب است جایگاه فرود وحى را به خاطر آورد . ۵۸ . اینکه از باب جبرئیل داخل [ مدینه ] شود ، بنا بر آنچه جمال طبرى گفته است ،به این استدلال که پیامبر ص از این باب وارد مى شد . ۵۹ . هنگام اراده ورود به مسجد ـ مانند کسى که اذن مى طلبد ـ بایستد و اندکى درنگ کند . ۶۰ . با پاى راست درآید … . ۶۱ . هنگام ورود خود را به لباس خشوع و سکینه و خضوع و تعظیم ، آراسته سازد . ۶۲ . هنگامى که به مسجد درآمد ، نیّت اعتکاف کند . ۶۳ . پس از تحیّت و نیّت زیارت [ سوى آن حضرت ] روى آورد با استعانت ازخدا [ و ] تضرّع سوى او ، همراه با رعایت ادب . ۶۴ . در جایگاه سَلَف کِرام [ بزرگان پیشین ] براى زیارت و سلام بایستد[۶] . ۶۵ . بر رسول خدا ص سلام فرستد ، و بهتر آن است که به کیفیّت آینده [ زیر ] بر اوصلوات و درود فرستد :… هنگامى که خواست سلام دهد ، با صدایى میانه سلام دهد ؛ آن قدر آهسته نگویدکه نزدیکان هم مجلس با او آن را نشنوند ، و بیش از حد [ نیز ] صدا را بلند نکند ؛ سلام مقرون به آرامى و وقار باشد … در مقام سلام از خطاب [ و سخن گفتن با پیامبر ] لذّت ببرد ، و به یاد آورَد که طولانى کردن خطاب با دوستان به قصد لذّت جویى ، از مقاصد خردمندان است[۷] .
[۱] . گفتار مأثور ، سخنى است که از ناحیه پیامبر ص یا امام ع روایت شده است م .
[۲] . الدروس ۲ : ۲۲ ـ ۲۴ .
[۳] . همان ۲ : ۱۹ .
[۴] . مقصود عبدالقادر بن احمد بن على فاکهى مکى ۹۲۰ ـ ۹۸۹ ه و گفته شده ۹۸۲ ه است ، از تصانیف اوست : شرح قصیدة الصفى الحلّى ؛ مناهج الأخلاق ؛ حُسن التوسُّل (معجم المؤلفین ۵ : ۲۸۳) .
[۵] . سوره اِسراء ۱۷ ، آیه ۸۰ .
[۶] . مالک ـ در روایت ابن وهب ـ درباره شخص آن گاه که [ مى خواهد ] بر پیامبر سلام فرستد و دعاکند ، مى گوید : رو به روى قبر شریف ـ و نه رو سوى قبله ـ مى ایستد ، و نزدیک مى شود و سلام مى فرستد (الشفا بتعریف حقوق المصطفى : ۲۹۸ ، رقم ۱۴۷۴ .و در جاى دیگر قاضى عیاض از مالک ـ آن گاه که ابو جعفر خلیفه از او پرسید : آیا رو به قبله کنم و دعابخوانم یا رو به رسول خدا باشم و دعا بخوانم ؟ ـ نقل مى کند ، که گفت : چرا چهره ات را از او بگردانى ، با آنکه او ـ روز قیامت ـ دست آویز تو و پدرت آدم ع سوى خداست ؟! بلکه رو سوى پیامبر کن و او را شفیع ساز ، خدا شفاعت او را مى پذیرد ؛ خداى متعال مى فرماید : « وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوکَ فَاسْتَغْفَرَوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً » (سوره نساء ، آیه ۶۴) ؛ اگر آنان هنگامى که به خویشتن ستم کردند نزد تو بیایند ، و از خدا آمرزش بخواهند و پیامبر برایشان آمرزش بطلبد ، خدا را بَس توبه پذیر و مهربان خواهند یافت (الشفا بتعریف حقوق المصطفى : ۲۶۵ ، رقم ۱۲۶۸) .
[۷] . حسن التوسُّل فى آداب زیارة أفضل الرسل : ۹۵ ـ ۱۲۶